| xìng： | wǔ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| míng： | zhào | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| wǎngbǐhào： | zé tiān shùn shèng huáng dì | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| jíguàn： | bìng zhōu wén shuǐ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| língmù： | qián líng | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
yuèdòuwǔ zé tiānzài百家争鸣dezuòpǐn!!! yuèdòuwǔ zé tiānzài诗海dezuòpǐn!!! | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
武则天
武则天wǔ zé tiān（ 624 héng 705 nián）， jí guàn bìng zhōu wén shuǐ（ jīn shān xī wén shuǐ dōng）， shēng yú lì zhōu（ jīn sì chuān shěng guǎng yuán shì）。 táng gāo zōng lǐ zhì de huáng hòu， táng zhōng zōng lǐ xiǎn、 táng ruì zōng lǐ dàn zhī mǔ， gāo zōng qù shì hòu， wǔ zé tiān xiāng jì fèi diào liǎng gè 'ér zǐ zhōng zōng hé ruì zōng， zì jǐ zuò liǎo huáng dì， chuàng zào liǎo “ zhào ”（ dú yīn“ zhào”）， zhè gè zì yì wéi“ rì yuè dāng kōng”， bìng gǎi guó hào wéi“ zhōu”， shǐ chēng“ wǔ zhōu”。 wǔ zé tiān tǒng zhì de qián qī， zhòng yòng kù lì， yán lì dǎ jī fǎn duì tā de yuán lǎo zhòng chén， xūn guì jiù zú， jiù cǐ dǎ pò dà zú kòng zhì zhèng jú， lǒng duàn gāo guān de jú miàn。 dìng dū luò yáng。 690 héng 705 nián zài wèi。 shì rén jù qí zūn hào“ zé tiān dà shèng huáng dì” chēng zhī wéi wǔ zé tiān（ zé， fǎ zé yě， yǐ wéi fǎ zé yě。 zé tiān， jí yǐ tiān wéi fǎ zé， xiàng shàng tiān xué xí， zūn xún shàng tiān de guī lǜ hé yào qiú de yì sī）。 xìng qiǎo huì， duō quán shù。 táng cháo kāi guó gōng xūn wǔ shì huò de cì nǚ， shēng mǔ yáng shì shì wǔ shì huò de xù qī， lǒng yòu dà shì zú、 suí cháo zǎixiàng、 suì níng gōng yáng dá zhī nǚ。
wǔ zé tiān shì táng tài zōng lǐ shì mín de cái rén， táng gāo zōng lǐ zhì de huáng hòu。 tài zōng chēng qí wéi“ mèi niàn”。 tā zài xié zhù gāo zōng chǔlǐ jūn guó dà shì， zuǒ chí cháo zhèng sān shí nián hòu， qīn dēng dì wèi， zì chēng shèng shén huáng dì， fèi táng zuò yú yī dàn， gǎi guó hào wéi zhōu， chéng wéi zhōng guó lì shǐ shàng kōng qián jué hòu de wéi yī nǚ huáng。 cóng tā cānyù cháo zhèng， zì chēng huáng dì， dào bìng yí shàng yáng gōng， qián hòu zhí zhèng jìn bàn gè shì jì， shàng chéng“ zhēn guān zhī zhì”， xià qǐ“ kāi yuán shèng shì”， shǐ chēng“ zhēnguàn yí fēng” lì shǐ gōng jì， zhāo zhāo yú shì。 chéng rú sòng qìng líng duì tā de zhòngkěn píng jià： wǔ zé tiān shì“ fēng jiàn shí dài jié chū de nǚ zhèng zhì jiā”。
wǔ zé tiān chū shēng zài táng chū xīn guì xiǎn huàn zhī jiā， xiǎn hè de quán shì， háo shē de shēng huó， zī yǎng liǎo tā wú xiàn liàng de quán lì yù。 rán 'ér， chū táng jí zhòng shì zú de mén fá zhī fēng shèng xíng， ér wǔ shì shù zú de mén dì， dī wēi de chū shēn， yòu shǐ tā bǎo shòu liú sú de qīng shì， ér bù gān máimò。 zhè yī tè shū de jìng yù yǔ zāo jì， qiáng liè dì cì jī zhe qīng nián shí dài de wǔ zé tiān， táo yě liǎo tā kuáng wàng dì qù zhuī zhú hé jué qǔ zuì gāo quán lì， yǐ dá wéi wǒ shì cóng de yù wàng， hé yǐ lěng kù 'ér bù zé shǒu duàn dì qù bào fù yī qiē de xīn lǐ。 zhè yī diǎn zài tā yǐ hòu cóng zhèng nǎi zhì yú“ nán miàn chēng gū” de yī xì liè zhèng zhì dǒu zhēng zhōng， biǎo xiàn de yóu wéi tū chū， chéng wéi tā yī shēng gōng guò cēncī de xiū yǎng。 pǐn dé、 xìng gé hé xīn lǐ gēn yuán。
zé tiān zì yòu cōng huì mǐn lì， jí shàn biǎo dá， dǎn shí chāo rén。 fù qīn shēn gǎn tā shì kě zào rén cái， suì jiào tā dú shū shí zì， shǐ tā tōng xiǎo shì lǐ。 shǐ zài， zé tiān shí sān、 sì suì shí， yǐ shì bó lǎn qún shū， bó wén qiǎngjì， shī cí gē fù yědōu diàn dìng liǎo yī dìng jī chǔ， ér qiě cháng yú shū fǎ， zì tài zhuó luò bù qún。
zhēnguàn shí yī nián（ 637 nián）， 14 suì de wǔ shì yǐ cháng xiāng jùn měi， rù xuǎn gōng zhōng， shòu fēng“ cái rén”。 rù gōng zhī hòu， tài zōng suì cì hào“ mèi niàn”。 hòu jié shí lǐ zhì。
zhēnguàn 'èr shí sān nián（ 649 nián）， tài zōng sǐ qù， zé tiān yǔ suǒ yòu pín fēi， fā sòng cháng 'ān gǎn yè sì xuē fā wéi ní。 tài zōng jiǔ zǐ lǐ zhì jí wèi hòu， yīn zǎo xiān yǔ zé tiān 'àn tōng kuǎn qū， duì tā jí yòu xīng qù， suì jiè jì sì zhī míng lái dào gǎn yè sì， liǎng rén yī jiàn miàn tì sì héng liú。 gōng zhōng huáng hòu wáng shì duān zhuāng jīn chí， bù tè yì tǎo hǎo lǐ zhì， yǐ bèi lěng luò duō nián， shòu chǒng de shì xiāo shū fēi， wéi lǐ zhì shēng yòu yī 'ér liǎng nǚ， yīn cǐ， xiāo shū fēi chēng bà hòu gōng。 yǔ wáng huáng hòu bù hé， qiě xiāo shū fēi de 'ér zǐ bèi fēng wéi yōng wáng， àn táng guàn lì， huáng hòu de zhǎngzǐ wéi tài zǐ， shèng xià de ruò gān gè 'ér zǐ cái yòu yī gè yòu kě néng fēng wéi yōng wáng。 xiāo shū fēi de 'ér zǐ shòu fēng， shì bù shì yì wèi zhe xiāo shū fēi jiāng yóu 'èr pǐn fēi zǐ shēng wéi yī pǐn， chéng wéi huáng hòu？ wáng huáng hòu wéi bǎo zhù zì jǐ de wèi zǐ， tè yì shòu ràng huáng shàng jiē wǔ shì jìn gōng， yǐ miǎn 'èr rén bǎo cháng xiāng sī zhī kǔ。 huáng hòu zhè yī guān tōng guò liǎo。 wǔ shì biàn shùn lì jìn rù gōng nèi。 wáng huáng hòu yuán běn rèn wéi wǔ shì yuán shì xiān dì de qiè， ér qiě shēn fèn dī wēi， huáng dì bù huì gěi tā rèn hé míngfèn， jiē jìn gōng nèi shì ràng tā dǎ jī xiāo shū fēi， liǎng bài jù shāng， zì jǐ zuò shōu yú wēng zhī lì。 kě zhèng shì zhè yàng， tā què gěi zì jǐ zhù zào liǎo yī gè tài dà de fén mù， chéng wéi wǔ zé tiān shàng shēng zhī lù de dì yī pī xī shēng pǐn。 liǎng sān nián hòu wǔ shì rù guān， jìn fēng wéi“ zhāo yí”。 yǒng huī liù nián（ 655 nián）， jí shòu gāo zōng chǒng xìng de wǔ zé tiān， zài nèi gōng de dǒu zhēng zhōng wěn cāo shèng quàn， bìng rì cù gāo zōng lì jǐ wéi hòu。 rán 'ér， zài fēng jiàn shè huì zhōng， huáng hòu de fèi lì nǎi guó zhī dà shì， xū yǔ zhòng chén men shāng dìng。 dāng gāo zōng bǎ fèi huáng hòu wáng shì， lì zé tiān wéi huáng hòu de dǎ suàn xiàng chǔ suì liáng、 zhǎngsūn wú jì děng zhōng zhēn zhòng chén shuō míng hòu， lì jí zāo dào qiáng liè de fǎn duì。 tā men rèn wéi wǔ shì chū shēn bēi wēi， bù yí wéi hòu， qiě tài zōng bēng shí， céng yán“ jiā 'ér jiā fù”， bù yìng fèi wáng huáng hòu。 dàn shì， gāo zōng de zhù zhāng yě dé dào wǔ zé tiān de tóng móu xǔ jìng zhōng yǐ jí lǐ yì fǔ、 děng yī xiē cháo zhōng tǐng wǔ pài de zhī chí。 hòu wǔ zé tiān qīn de nǚ 'ér tū rán yāo zhé， biàn chēng wéi wáng huáng hòu suǒ shā， pò shǐ gāo zōng zhōng yú zài zhè nián de shí yuè duàn rán bān zhào， fèi huáng hòu wáng shì， zhèng shì cè lì zé tiān wéi huáng hòu， cè lì huáng hòu hòu， wǔ zé tiān jiāng wáng huáng hòu、 xiāo shū fēi shǒu jiǎo kǎn duàn， jiāng qí fàng rù jiǔ gāng zhōng， chēng qí wéi zuì gǔ。 hěn hěn mà dào：“ kàn nǐ liǎ hái néng bù néng fān shēn！” zhè yàng xiāo shū fēi hé wáng huáng hòu zhè liǎng gè nián qīng de shēng mìng jiù zhè yàng xuè xīng de jié shù liǎo。 bī gāo zōng bī sǐ zì jǐ de qīn jiù jiù zhǎngsūn wú jì .
zé tiān dēng shàng huáng hòu bǎo zuò hòu， jī zhì jīng míng，“ tōng wén shǐ， duō quán móu” de cháng chù， dé dào cháng zú de fā huī hé fā zhǎn， shǐ gāo zōng duì tā chǒng 'ài zhī yú， bié yǎn xiāng kàn。 tā yì lì yòng huáng hòu de shēn fèn， huáng shàng duì jǐ de chǒng 'ài， jī jí cānyù cháo zhèng，“ bǎi sī zòu shì， shí shí lìng hòu jué zhī”。 cóng yǒng huī liù nián（ 655 nián） dào xiǎn qìng sì nián（ 659 nián） de wǔ nián shí jiān lǐ， tā guǎng nòng yuān 'àn， tiān xià sēn sēn， dà liàng qīng chú zhèng dí， biǎn shàng shū yòu pú shè zhū suì liáng， shǐ qí yù mèn 'ér sǐ； chù tóng zhōng shū mén xià zhǎngsūn wú jì， bī qí zì yì； bà miǎn cháo zhōng zhū suì liáng、 zhǎngsūn wú jì de zhī chí zhě， gǒng gù hé kuò dà liǎo zì jǐ de yǐng xiǎng hé quán lì， sǎo chú liǎo tā cān zhèng dào lù shàng de zhàng 'ài， zhēnguàn yí fēng zhī chēng de yǒng huī zhī zhì jié shù。
xiǎn qìng wǔ nián（ 660 nián）， gāo zōng lǐ zhì yīn huàn fēng huàn， mù bù néng shì， suì xià zhào wěi tuō wǔ hòu xié lǐ zhèng shì。 zì cǐ， zé tiān cóng cān zhèng bù rén zhí zhèng，“ chù zhì shēng shā， jué yú qí kǒu， tiān zǐ gǒng shǒu 'ér yǐ”， rén suī zài mù hòu， què yáo kòng liǎo cháo tíng shí quán。 hòu lái， gāo zōng hòu huǐ， tú móu shōu huí dà quán， bìng mì lìng zhōng shū shì láng shàng guān yí cǎo zhào fèi hòu。 qǐ zhī jī shì bù mì，“ móu xiè bù guǒ”， wǔ hòu shǒu là xīn hěn， xiān xià shǒu wéi qiáng， lì jiāng shàng guān yí chǔsǐ。 gāo zōng zhī jǔ， gōng kuī yī kuì， fǎn shǐ wǔ hòu gèng wéi jǐng jué。
wǔ zé tiān， zhǎngzǐ lǐ hóng yīn bìng qù shì， cì zǐ lǐ xián bèi liú fàng（ hòu shā hài）， sān zǐ bèi fèi， sì zǐ dài wǔ zé tiān dēng jī hòu， gǎi míng wǔ lún。
gāo zōng suī yàn qí dú xíng dú duàn， xǔ duō guó jiā dà shì yòu bù néng bù yǐ zhòng tā。 zhè yàng， jiù shǐ wǔ hòu zhú jiàn cóng mù hòu zǒu xiàng qián tái， jìng yǔ gāo zōng tóng lín zǐ chén diàn， yī qǐ jiē shòu qún chén cháo bài。 shàng yuán yuán nián（ 674 nián）， gāo zōng háotiān huáng， huáng hòu háotiān hòu， tiān xià rén wèi zhī“ èr shèng”。 zì cǐ， gāo zōng xíng tóng xū shè， táng cháo quán bǐng， jìn zài wǔ hòu zé tiān zhǎng wò zhī zhōng。
cóng shàng yuán yuán nián（ 674 nián）， zé tiān yǐ“ tiān hòu” zhī zūn kāi shǐ zhí zhèng， zhì tiān shòu yuán nián（ 690 nián） zhèng shì chēng dì de 16 nián zhōng， wǔ shì wéi dāng huáng dì zuò liǎo dà liàng de cháng shí jiān de zhǔn bèi， cǎi qǔ liǎo duō zhǒng yòu lì yòu xiào de cuò shī。 shǒu xiān， zài wáng wèi de jì chéng shàng， gāo zōng xiǎng shànwèi yú zhǎngzǐ lǐ hóng。 wǔ hòu zé bù niàn mǔ zǐ zhī qíng， jiāng lǐ hóng dú sǐ， lì cì zǐ lǐ xián wéi tài zǐ。 lǐ xián bèi gāo zōng wěi yǐ lín guó zhī rèn， chǔlǐ zhèng wù pō wéi jīng gān， wǔ hòu zé fèi lǐ xián wéi shù rén， lì sān zǐ lǐ xiǎn wéi tài zǐ。 hóng dào yuán nián（ 683 nián）， gāo zōng zú， zhōng zōng lǐ xiǎn gāng gāng jì wèi， wǔ hòu zé yǐ huáng tài hòu míng yì lín cháo chēng zhì。 yī nián hòu biàn fèi diào zhōng zōng， gǎi fēng lú líng wáng， lì sì zǐ lǐ dàn wéi dì， shì ruì zōng。 lǐ xiǎn、 lǐ dàn dōushì hūn yōng wú néng zhī bèi， zài huáng dì wèi shàng yě shì kuǐ léi， chù chù shòu zhì yú wǔ hòu。
qí cì， shì xiū gǎi《 shì zú zhì》 wéi《 xìng shì lù》， yuán lái lián《 shì zú zhì》 dōubù néng liè rù de wǔ shì， zài《 xìng shì lù》 zhōng， què dìng wéi xìng shì de dì yī děng， zhè bìng méi yòu gǎi biàn mén fá guān niàn， zhǐ shì wǔ zé tiān wèile tí gāo wǔ de dì wèi de yī gè biǎo xiàn。
zài cì， shì biàngēng guān míng， gǎi dōng dū luò yáng wéi shén dū， wéi zì jǐ dēng wèi chēng dì， jiàn lì xīn zhì xù， mài chū zhòng yào de yī bù。 xiàng jǔ guó biǎo shì zì jǐ dà wèi yī tǒng zhì gāo wú shàng de quán lì。 wǔ hòu de zhè xiē xīn zhèng cuò shī， hěn kuài zāo dào huáng zú lǐ shì hé xǔ duō shì zú guān liáo de fǎn duì。 liǔ zhōu cì shǐ， táng chū yuán xūn xú shì jì zhī hòu xú jìng yè， zhào shí shù wàn bīng mǎ shuài xiān yú yáng zhōu fānàn， luò bīn wáng xiě xià míng zhù yī shí de《 tǎo wǔ zhào xí》， biàn sǎ yù zhōng。 zōng shì láng yá wáng lǐ chōng zài bó zhōu， yuè wáng lǐ zhēn zài yù zhōu yě xiāng jì fǎn wǔ， jǔ bīng tǎo fá。 zé tiān wǔ hòu duì cǐ háo bù shǒu ruǎn， jiān jué zhèn yā， zài tā de zhí jiē zhǐ huī xià， zhè xiē pàn luàn hěn kuài píng xī， xú jìng yè、 lǐ chōng、 lǐ zhēn děng zhù yào fānàn zhě， huò sǐ yú zhàn chǎng， huò bèi bǔ shā， wú yī xìng miǎn。
kǒng bù de zhǎn shā， guǎng fàn de zhū lián， chōng fēn dì bào lù chū wǔ hòu de lěng kù guǒ duàn。
gōng yuán 690 nián， wǔ zé tiān rèn wéi qīn lín dì wèi de tiáo jiàn chéng shú， xiān jiè fó sēng fǎ míng zhī kǒu， guǎng zào yú lùn：“ wǔ hòu wéi mí lè fó zhuǎn shēng， dāng dài táng wéi tiān zǐ。” jiē zhe yòu yī shǒu dǎo yǎn liǎo， yǐ táng ruì zōng wéi shǒu de liù wàn chén mín shàng biǎo quàn jìn， qǐng gǎi guó hào de zhuàng jǔ。 zhì cǐ， shuǐ dào qú chéng， zé tiān wǔ hòu zài“ shàng zūn tiān shì”、“ shùn cóng zhòng yì” de“ wàn suì” shēng zhōng， dēng lín dà bǎo， shí xiàn liǎo mèng mèi yǐ qiú de sù yuàn， gǎi táng wéi“ zhōu”， zì hào“ shèng shén huáng dì”。 zhè nián， tā yǐ shì 67 suì de gāo líng。
rú guǒ shuō， wǔ zé tiān zài chēng dì qián sān shí yú nián cān zhèng zhí zhèng de zhèng zhì shēng yá zhōng， yǐ xiǎn shì chū jīng rén de zhèng zhì móu lüè hé shǒu duàn。 nà me， zài chēng dì zhī hòu de shí yú nián zhōng， zé gèng chōng fēn dì xiǎn shì liǎo tā zài yòng rén、 chù shì、 zhì guó děng gè gè fāng miàn jié chū de zhèng zhì cái néng hé zhèng zhì jiā de qì bó。
zé tiān chēng dì hòu， gèng zhòng shì rén cái de xuǎn bá hé shǐ yòng。 tā rèn wéi“ jiǔ yù zhī guǎng， qǐ yī rén zhī qiáng huà， bì zhù cái néng， gòng chéng yǔ yì”。 fán néng“ ān bāng guó”、“ dìng biān jiāng” de rén cái， tā bù jì mén dì， bù jū zī gé， yī lǜ liàng cái shǐ yòng。 wèile guǎng lǎn rén cái， tā fā zhǎn hé wán shàn liǎo suí yǐ lái de kē jǔ zhì dù， fàng shǒu zhāo xián， yǔn xǔ zì jǔ wéi guān、 shì guān， bìng shè lì yuán wài guān。 cǐ wài， tā hái shǒu chuàng liǎo diàn shì hé wǔ jǔ zhì dù， wéi gèng duō gèng guǎng dì fā xiàn rén cái， sōu luó rén cái chuàng zào liǎo yòu lì de tiáo jiàn。 bǐ rú， zhōng táng míng jiāng guō zǐ yí， jiù shì“ zì wǔ jǔ yì děng chū”。 zhè yàng， zài tā shī zhèng de nián dài lǐ， shǐ zhōng yòu yī pī“ wén sì rén jié”，“ wǔ lèi xiū wǔ” de néng chén gān jiāng wéi qí xiào mìng， yòu lì dì wéi hù zhe wǔ zhōu de zhèng quán。
duì yú nóng yè shēng chǎn， zé tiān yě fēi cháng zhòng shì。 tā shuō：“ jiàn guó zhī běn， bì zài wù nóng”，“ wù nóng zé tián kěn， tián kěn zé sù duō， sù duō zé rén fù”。 tā guī dìng， néng shǐ“ tián chóu kěn bì， jiā yòu yú liáng” de dì fāng guān shēng rèn；“ wéi zhèng kē làn， hù kǒu liú yí” de“ qīng zhě biǎn guān， shèn zhì fēi shí jiě tì”。 zhè yàng， zài tā zhí zhèng de nián dài lǐ， nóng yè hé shǒu gōng yè dū dé dào jiào dà de fā zhǎn。 rén kǒu bù duàn zēng jiā。 jù dāng shí tǒng jì， yǒng huī shí quán guó hù shù wéi 380 wàn hù， dào zé tiān lín zhōng de shén lóng yuán nián， jiàn zēng wéi 615 wàn hù， jīhū zēngzhǎng yī bèi。 jǐn cǐ yī diǎn jí kě kàn chū zhè yī shí qī de nóng yè jīng jì fā zhǎn qíng kuàng。
zài kàng jī wài lái rù qīn， bǎo hù biān jìng 'ān níng， gǎi shàn xiāng lín gè guó de guān xì fāng miàn， zé tiān shī zhèng shí qī yě zuò liǎo hěn duō nǔ lì。 duì tǔbō guì zú de rù qīn hé sāo rǎo， zé tiān jǐyǔ jiān jué de dǐ yù hé fǎn jī。 cháng shòu 'èr nián（ 692 nián） tā pài dàjiàng wáng xiào jié jī bài tǔbō， shōu fù 'ān xī sì zhèn， fù zhì 'ān xī dū hù fǔ yú qiūcí。 zhī hòu， yòu zài tíng zhōu shè zhì běi tíng dū hù fǔ， gǒng gù xī běi biān fáng， dǎ tōng liǎo yī dù zhōng duàn de tōng xiàng zhōng yà dì qū de“ sī chóu zhī lù”。 zài tā shī zhèng de nián dài lǐ， jiān chí biān jūn tún tián de zhèng cè。 tiān shòu nián jiān， lóu shī dé jiǎn xiào fēng zhōu dū dū“ tún tián jī gǔ shù bǎi wàn， bīng yǐ ráo gěi”。 dà zú yuán nián（ 701 nián）， guō yuán zhèn rèn liáng zhōu dū dū， jiān chí tún tián wǔ nián，“ jūn liáng kě zhī shù shí nián”。 wǔ shì de zhè zhǒng dà fàn wéi de cháng qī tún tián。 duì biān qū kāi fā、 jiǎn qīng rén mín zhuǎn shū zhī láo， yǐ jí gǒng gù biān fáng dōuyòu zhe jī jí de zuò yòng。
dāng rán， zài wǔ zhào zhǎng quán jìn bàn gè shì jì de jiào cháng shí qī nèi， yě yòu hěn duō guò shī。 tā zhòng yòng kù lì， jiǎng lì gào mì。 shǐ bù shǎo wū lì héng xíng yī shí。 tā men xíng xùn bī gōng， làn shā wú gū， wū xiàn yú rén， shǐ bù shǎo wén chén wǔ jiāng méng shòu bù bái zhī yuān。 suī rán duì wǔ zhōu zhèng quán de gǒng gù qǐ guò yī xiē zuò yòng， dàn shì， gǎo de tǒng zhì jí tuán nèi bù máo dùn jī huà， rén rén zì wēi， bì rán yǐng xiǎng guó jiā de zhì lǐ hé shēng chǎn de fā zhǎn。 tā fàng shǒu xuǎn guān， shǐ guān liáo jí tuán jí jù。 zēng dà， guān liáo jī gòu péng zhàng， bì rán yào jiā zhòng rén mín de fù dān。 tā wǎn nián hàodàxǐgōng， shēng huó shē mí， hào fèi dà liàng cái zī hé láo lì。 zhè dū bù tóng chéng dù yǐng xiǎng hé yán huǎn liǎo shēng chǎn lì de fā zhǎn。 bù guò， zhè xiē cuò wù hé guò shī， bì jìng shì wǔ zé tiān zhèng zhì shēng yá zhōng de zhī liú。 tā zuò wéi zhōng guó lì shǐ shàng wéi yī de nǚ huáng dì， néng gòu pái chú wàn nán， zài tǒng zhì cháng dá bàn gè shì jì de nián dài， xíng chéng qiáng yòu lì de zhōng yāng jí quán， shè huì 'ān dìng， jīng jì fā zhǎn， shàng chéng“ zhēn guān zhī zhì”， xià qǐ“ kāi yuán shèng shì”， gé chú shí bì， fā zhǎn shēng chǎn， wán shàn kē jǔ， pò chú mén fá guān niàn， bù jū yī gé rèn yòng xián cái， shùn yìng lì shǐ cháo liú， dà dāo kuò fǔ gǎi gé。 wǔ zé tiān de měi yī xiàng gōng jì dū bàn suí zhe máo dùn， zhèng rú lín dá xiān shēng suǒ shuō de“ měi sǎ xià yī lǚ yáng guāng， jiù tóu xià yī piàn yīn yǐng”。 zài wǔ zé tiān qù shì zhī hòu de yī qiān duō nián lǐ， rén men duì tā de píng jià shì fǎn fǎn fù fù zài biàn， rú táng qián qī duì tā de píng jià xiāng duì bǐ jiào jī jí， bǐ jiào zhèng miàn； yīn wéi cóng táng zhōng qī kāi shǐ rú xué fù xīng， dào nán sòng chéng zhū lǐ xué zài zhōng guó zhàn jù liǎo sī xiǎng shàng de zhù dǎo dì wèi， suǒ yǐ cóng nán sòng kāi shǐ duì wǔ zé tiān de píng jià chí xù zǒu dī， míng mò qīng chū zhù míng sī xiǎng jiā wáng fū zhī duì yú wǔ zé tiān de píng jià shì：“ guǐ shén zhī suǒ bù róng， chén mín zhī suǒ gòng yuàn”； dào liǎo jìn dài yóu yú nǚ quán yùn dòng de xīng qǐ， rén men yòu fù yú wǔ zé tiān fù nǚ jiě fàng de sè cǎi liǎo。
705 nián， zǎixiàng zhāng jiǎn zhī chéng wǔ zé tiān nián lǎo bìng wēi， yōng lì zhōng zōng fù wèi， zūn wǔ shì wéi“ zé tiān dà shèng huáng dì”。 tóng nián dōng， wǔ shì sǐ， xiǎng nián ８ ２ suì， yí zhào“ qù dì hào， chēng zé tiān dà shèng huáng hòu。” lǐ bái bǎ wǔ zé tiān liè wéi táng cháo“ qī shèng” zhī yī。
jù lín yǔ táng xiān shēng《 wǔ zé tiān zhèng chuán》， wǔ zé tiān yī shēng gòng móu shā liǎo jiǔ shí sān rén（ bù bāo kuò qí shòu dào zhū lián de qīn shǔ）。 qí zhōng tā zì jǐ de qīn rén 'èr shí sān rén， táng zōng shì sān shí sì rén， cháo tíng dà chén sān shí liù rén（ bù bāo kuò qí zǒu gǒu）。 zhè lǐ miàn yòu duō shǎo shì gāi sǐ de， yòu duō shǎo shì yuān 'àn； yòu duō shǎo què wéi wǔ zé tiān suǒ hài， yòu duō shǎo shì bié rén duì wǔ zé tiān de wū xiàn， zhè bǐ zhàng， zhǐ hǎo liú gěi lì shǐ xué jiā màn màn qù suàn liǎo。 CCTV《 bǎi jiā jiǎng tán》 héng héng méng màn shuō táng zhī wǔ zé tiān， yě yòu yī xiē jìzǎi。
rén wù yì shì
wǔ zé tiān yě shì yī wèi nǚ shī rén，《 quán táng shī》 děng lù yòu qí shī 58 shǒu， duō wéi miào táng jì diàn zhī zuò， rán yě jiān yòu jì yóu shū qíng shī piān， qí《 rú yì niàn》 shī yún：
kàn zhū chéng bì sī fēn fēn， qiáo cuì zhī lí wéi yì jūn。
bù xìn bǐ lái cháng xià lèi， kāi xiāng yàn qǔ shí liú qún。
zuò wéi nǚ huáng de wǔ zé tiān， shì yī gè tiě wàn rén wù， gěi rén liú xià nǚ zhōng xū méi de yìn xiàng， rán zuò wéi nǚ rén， yě yòu qíng yì chán mián， róu qíng ruò shuǐ de yī miàn， yú cǐ shī kě jiàn。
wǔ zé tiān hái yòu《 là rì xuān zhào xìng shàng yuàn》 shī yún：
míng cháo yóu shàng yuàn， huǒ jí bào chūn zhī。
huā xū lián yè fā， mò dài xiǎo fēng chuī。
zhè shǒu shī hòu lái liú chuán wéi yī gè gù shì， shuō wǔ zé tiān yú mǒu nián dōng yóu shàng yuàn， lìng huā shén cuī kāi bǎi huā， huā shén fèng zhǐ， bǎi huā qí fàng， wéi mǔ dān 'ào gǔ， dú bù fèng zhào。 wǔ hòu dà nù， biǎn zhī luò yáng，“ gù jīn yán mǔ dān zhě， yǐ xī luò wéi guànshǒu。”（ gāo chéng《 shì wù jì yuán》 juàn shí《 mǔ dān》）。 àn cǐ shī xiě yú ６ ９ １ nián， shì wǔ zé tiān jiàn lì“ wǔ zhōu” de dì 'èr nián，《 quán táng shī》 yú cǐ shī tí jiě yún：“ tiān shòu 'èr nián， là， qīng xiāng yù zhà chēng huā fā， qǐng xìng shàng yuàn， yòu suǒ móu yě， xǔ zhī。 xún yí yòu yì tú， nǎi qiǎn shǐ xuān zhào yún yún。 yú shì， líng chén míng huā bù yuàn。 qún chén xián fú qí yì。 hòu tuō shù yǐ yí táng zuò。 cǐ jiē yāo wàng， bù zú xìn yě。” cǐ shuō jiào wéi kě xìn， suǒ wèi jīn huā shén cuī kāi bǎi huā， nǎi chū yú zhèng zhì xuān chuán de xū yào， shí xiān yòu suǒ bù zhì。
jù《 xīn táng shū · yì wén zhì》 lù yòu wǔ zé tiān《 chuí gǒng jí》 yī bǎi juàn，《 jīn lún jí》 shí wù yǐ yì。 lìng rén ji yòu《 wǔ zé tiān jí》 xíng yú shì。
rén wù nián pǔ
１ suì， táng gāo zǔ wǔ dé qī nián（６２ ４ nián） zhēngyuè 'èr shí sān ( gōng lì 2 yuè 17 rì )， shēng yú lì zhōu（ jīn sì chuān shěng guǎng yuán shì）。 fù， wǔ shì huò， nián４８ suì， rèn gōng bù shàng shū， pàn liù cáo shàng shū shì。 mǔ， yáng shì， nián４６ suì。 yì mǔ xiōng wǔ yuán qìng、 wǔ yuán shuǎng shāo cháng， jiě yī rén shàng yòu。
3 suì， wǔ dé bā nián（６２ 6 nián） liù yuè chū sì， lǐ shì mín fā dòng“ xuán wǔ mén zhī biàn”， shā qí xiōng lǐ jiàn chéng、 dì lǐ yuán jí。 chū qī， lǐ shì mín bèi lì wéi tài zǐ。 bā yuè chū bā， táng gāo zǔ lǐ yuān chuán wèi yú tài zǐ lǐ shì mín。 jiǔ rì， tài zǐ lǐ shì mín jí wèi， wéi tài zōng。 fēng wǔ shì huò wéi yù zhōu dū dū。
５ suì， zhēnguàn 'èr nián（６２８ nián） liù yuè shí wǔ rì， lǐ zhì（ táng gāo zōng） dàn shēng。 běn nián， yuán tiān gāng wéi wǔ xiàngmiàn， zài dāng dì liú xià liǎo cháo tiān guān、 wàng yún bù děng chuán shuō。
１２ suì， zhēnguàn jiǔ nián（６ ３５ nián） wǔ yuè chū liù rì， gāo zǔ sǐ yú cháng 'ān dà 'ān gōng chuí gǒng diàn。 wǔ shì huò zài tòng dào gāo zǔ zhōng huàn bìng shēn wáng， xiǎng nián５９ suì。 shí yuè 'èr shí qī rì， zàng gāo zǔ yú shǎn xī sān yuán xiàn líng， miào hào gāo zǔ， yǔ tài mù huáng hòu hé zàng。 zhī hòu， yǔ mǔ qīn yáng shì huí wén shuǐ（ shǔ shān xī lǚ liáng shì） zàng fù。
１４ suì， zhēnguàn shí yī nián（６ 3 ７ nián）， tài zōng lǐ shì mín tīng shuō wǔ shì huò zhī nǚ měi lì cōng míng yòu cái huá， zhào rù gōng zhōng， lì wéi cái rén， cì hào“ wǔ mèi”。
１６ suì， zhēnguàn shí sān nián（６３９ nián）， quán guó yòu zhōu fǔ３５８， xiàn１５５１。 gāolí、 xīn luó、 xī tū jué、 tù huǒ luó、 kāng guó、 ān guó、 bō sī、 shū lè、 yú tián、 yān qí、 gāo chāng、 lín yì、 kūn míng děng qiú cháng xiāng jì qiǎn shǐ cháo gòng。
２ ０ suì， zhēnguàn shí qī nián（６４３ nián） sì yuè chū qī， tài zōng lì lǐ zhì wéi tài zǐ。
２３ suì， zhēnguàn 'èr shí nián（６４６ nián） sān yuè chū jiǔ， tài zōng bìng zhòng， xià zhào jūn guó jī wù bìng wěi tài zǐ lǐ zhì chǔlǐ。 cǐ hòu， tài zǐ gé rì tīng zhèng， cháo bà， rù shì yào shàn， wǔ yǔ tài zǐ kāi shǐ jiē chù， liǎng rén tóng zài tài zōng shēn biān shì jí。
２５ suì， zhēnguàn 'èr shí 'èr nián（６４８ nián） zhēngyuè， tài zōng zuò《 dì fàn》１２ piān， cì tài zǐ lǐ zhì。
２６ suì， zhēnguàn 'èr shí sān nián（６４９ nián） wǔ yuè 'èr shí liù rì， tài zōng xià zhào zhǎngsūn wú jì、 chǔ suì liáng fǔ zuǒ tài zǐ lǐ zhì。 tài zōng jià bēng。 àn dāng shí de fǎ lǜ， huáng shàng sǐ hòu， méi gěi huáng shàng shēng huáng zǐ de fēi zǐ， yào qù zuò ní gū。 èr shí bā rì， wǔ zài gǎn yè sì chū jiā wéi ní。 liù yuè chū yī， tài zǐ lǐ zhì jí wèi， wéi gāo zōng， shí nián２２ suì。 bā yuè 'èr shí bā rì， zàng tài zōng yú zhāo líng， yǔ zhǎngsūn huáng hòu hé zàng。
２７ suì， yǒng huī yuán nián（６５０ nián） zhēngyuè chū liù， gāo zōng lì fēi wáng shì wéi huáng hòu。 wǔ yuè 'èr shí liù rì， tài zōng jì rì， gāo zōng dào gǎn yè sì xíng xiāng， jiàn dào wǔ mèi。 wǔ shì kū qì， gāo zōng shāng gǎn luò lèi。 wáng huáng hòu yīn wú zǐ shī chǒng， dé zhī cǐ shì， lì yòng wǔ mèi 'ér 'àn shì wǔ shì liú cháng fā， bìng quàn huáng shàng jiē qí huí gōng。
２８ suì， yǒng huī 'èr nián（６５１ nián） bā yuè， wǔ rù gōng， wéi yī bān gōng nǚ， zài wáng huáng hòu shēn biān。
２９ suì， yǒng huī sān nián（６５２ nián） qī yuè chū 'èr， lì lǐ zhōng（ chén wáng zhōng） wéi tài zǐ。 shí 'èr rì， hù bù zòu： quán guó yòu hù３８０ wàn。 běn nián dōng， wǔ shēngzhǎng zǐ lǐ hóng。
３１ suì， yǒng huī wǔ nián（６５４） sān yuè， fēng wǔ wéi zhāo yí。 sān yuè shí sì rì， táng gāo zōng yìng wǔ zhī qǐng qiú， jiā zèng wǔ dé gōng chén qū tū tōng、 wǔ shì huò děng１３ rén guān。 liù yuè， wáng huáng hòu de jiù fù kàn chū huáng hòu chǒng shuāi de xiàn shí， zì qǐng bà guān， gǎi fēng wéi lì bù shàng shū。 shí 'èr yuè shí qī rì， gāo zōng lí jīng shī yè zhāo líng， wǔ cóng xíng， shēng cì zǐ lǐ xián yú tú zhōng。
３２ suì， yǒng huī liù nián（６５５ nián） sān yuè， wǔ zhù《 nèi xùn》 yī piān。 liù yuè， wáng huáng hòu yǔ qí mǔ liǔ shì wéi“ yàn shèng” shì fā， gāo zōng dà nù， lìng liǔ shì bù dé rù gōng， hòu jiù bà zhī zhèng shì。 cǐ shí， zài huáng hòu fèi lì wèn tí shàng cháo chén fēn wéi liǎng pài： zhǎngsūn wú jì、 chǔ suì liáng、 cháo yuàn、 lái jì děng fǎn duì lì wǔ zé tiān wéi huáng hòu； xǔ jìng zōng、 lǐ yì fǔ、 cuī yì xuán、 yuán gōng yú děng yōng hù lì wǔ zé tiān wéi hòu。 shí yuè shí sān rì， wáng huáng hòu、 xiāo shū fēi fèi wéi shù rén。 shí jiǔ rì， gāo zōng xià zhào lì wǔ zhāo yí wéi huáng hòu。 shí yī yuè chū yī， jǔ xíng lóng zhòng de cè lì huáng hòu yí shì， wén wǔ bǎi guān jí fān yí qiú cháng cháo huáng hòu yú sù yí mén。 chū qī， zhuī zèng wǔ hòu fù wǔ shì huò wéi sī kōng。 běn yuè， wǔ hòu chǔsǐ wáng huáng hòu、 xiāo shū fēi。
３３ suì， xiǎn qìng yuán nián（６５６ nián） zhēngyuè chū liù， jiàng tài zǐ lǐ zhōng wéi liáng wáng、 liáng zhōu cì shǐ， lì wǔ hòu zǐ lǐ hóng wéi tài zǐ。 èr yuè shí qī rì， zhuī zèng wǔ hòu fù wǔ shì huò wéi sī tú， cì jué zhōu guó gōng。 sān yuè shí qī rì， wǔ hòu sì xiān cán yú běi jiāo。 sì yuè shí sì rì， gāo zōng yǔ wǔ hòu zài 'ān fú mén lóu guān xuán zàng yíng yù zhì cí 'ēn sì bēi wén。 zì wèi jìn yǐ lái， fó shì huó dòng cóng wú rú cǐ zhī shèng dà。 jiǔ yuè shí 'èr rì， wǔ hòu zhì《 wài qī jiè》 xiàn yú cháo。 shí yī yuè chū wǔ， wǔ hòu shēng dì sān zǐ lǐ xiǎn yú cháng 'ān。
３４ suì， xiǎn qìng 'èr nián（６５７ nián） èr yuè shí 'èr rì， fēng lǐ xiǎn wéi zhōu wáng。
３６ suì， xiǎn qìng sì nián（６５９ nián） liù yuè 'èr shí 'èr rì， gāo zōng xià zhào gǎi《 shì zú zhì》 wéi《 xìng shì lù》， yǐ huáng zú yǔ hòu zú wéi dì yī děng， huáng cháo dé wǔ pǐn guān zhě jiē kān rù shì liú。 qī yuè， shā zhǎngsūn wú jì jí liǔ shì。 jiǔ yuè， gāo zōng xià zhào yǐ shí、 mǐ、 shǐ、 dà 'ān、 xiǎo 'ān、 cáo、 bá hàn nà、 yì dá、 shū lè、 zhū jū bàn děng guó zhì zhōu xiàn fǔ１２７ gè， quán guó jiāng yù jìn yī bù kuò dà。
３７ suì， xiǎn qìng wǔ nián（６６０ nián） zhēngyuè， gāo zōng yǔ wǔ hòu jí tài zǐ zài dōng dū luò yáng guò chūn jié。 èr shí sān rì， lí luò yáng dào bìng zhōu。 èr yuè chū shí、 zhì bìng zhōu。 shí wǔ rì， huì jiàn suí cóng guān yuán、 zhū qīn jí bìng zhōu guān shǔ fù lǎo děng。 sān yuè chū wǔ， wǔ hòu yàn qǐng qīn qī gù jiù lín lǐ yú cháo táng， yàn fù rén yú nèi diàn。 chū bā， gāo zōng jiǎng wǔ yú bìng zhōu chéng xī， yǐn qún chén yuè bīng。 sì yuè chū bā， gāo zōng、 wǔ hòu yīháng lí bìng huí dōng dū。 shí yuè jiǔ rì， gǎi fēng wǔ hòu mǔ dài guó fū rén yáng shì wéi róng guó fū rén， pǐn dì yī。 běn yuè， gāo zōng chū huàn fēng huàn bìng， wěi wǔ hòu chǔlǐ bù fēn zhèng wù， cóng cǐ， wǔ hòu cānyù cháo zhèng， chù shìdōu fú hé gāo zōng zhǐ yì。
３８ suì， lóng shuò yuán nián（６６１ nián） zhēngyuè， wǔ hòu qǐng jìn zhǐ tiān xià fù nǚ wéi pái yōu zhī xì（ gǔ dài zhǐ yǎn huá jī xì de yì rén）， gāo zōng cǎi nà bìng xià zhào。 sì yuè， gāo zōng yù qīn shuài dà jūn jìn gōng gāolí， wǔ hòu kàng biǎo jìn jiàn yǐ wéi bù kě， bèi cǎi nà。
３９ suì， lóng shuò 'èr nián（６６２ nián） liù yuè chū yī， wǔ hòu shēng dì sì zǐ lǐ dàn yú péng lāi gōng hán liáng diàn， yú diàn nèi zuò fó shì， gōng yù xiàng。 qī yuè chū yī， yǐ huáng zǐ lǐ dàn mǎn yuè， dà shè tiān xià， cì yàn sān rì。
41 suì， lín dé yuán nián（６６４ nián） shí 'èr yuè， xī tái shì láng shàng guān yí móu fèi huáng hòu shī bài xià yù。 shí sān rì， shā shàng guān yí děng， cì fèi tài zǐ zhōng sǐ。 cǐ hòu， gāo zōng shì cháo， wǔ hòu chuí lián yú hòu， zhōng wài chēng zhī wéi“ èr shèng”。 yuē yú běn nián， wǔ hòu shēng tài píng gōng zhù。
４２ suì， lín dé 'èr nián（６６５ nián） shí yuè 'èr shí bā rì， gāo zōng、 wǔ hòu yǔ tài zǐ qù tài shān fēngshàn， cóng jià wén wǔ yí zhàng shù bǎi lǐ bù jué， dōng zì gāolí， xī jìn bō sī， gè guó cháo huì zhě suí cóng。 běn nián， yòu huò fēng shōu。
４３ suì， qián fēng yuán nián（６６６ nián） zhēngyuè chū yī， gāo zōng sì hào tiān shàng dì yú tài shān zhī nán。 chū 'èr， fēng yú tài shān zhī shàng。 chū sān， chán yú shè shǒu shān， wǔ hòu wéi yà xiàn。 chū wǔ， lǐ bì， gāo zōng yù cháo jìn tán shòu cháo hè， shè tiān xià， gǎi yuán qián fēng。 liù rì， yàn qún chén。 shí jiǔ rì， lí tài shān。 èr shí sì rì， zhì qū fù， zèng kǒng zǐ wéi tài shī。 èr yuè 'èr shí 'èr rì， hái zhì bó zhōu， gāo zōng děng jì lǎo jūn miào， zūn zhī wéi tài shàng xuán yuán huáng dì。 sān yuè shí yī rì， gāo zōng、 wǔ hòu huí dōng dū luò yáng。 lìng kè《 dēng fēng jì hào wén》， lì yú tài shān。
４４ suì， qián fēng 'èr nián（６６７ nián） jiǔ yuè chū sān， gāo zōng jiǔ bìng bù yù， lìng tài zǐ hóng jiān guó， gǎi fēng yīn wáng lǐ dàn wéixiàng wáng。
４５ suì， zǒng zhāng yuán nián（６６８） rùn 'èr yuè， gāo zōng yù jiàn míng táng。 èr shí wǔ rì， fēn cháng 'ān、 wàn nián 'èr xiàn zhì qián fēng、 míng táng 'èr xiàn， yǐ míng zhì。 jiǔ yuè shí 'èr rì， lǐ jì gōng kè píng rǎng， qín gāolí wáng gāo cáng jí qí dà chén nán jiàn děng， wán quán zhēng fú gāolí。
４６ suì， zǒng zhāng 'èr nián（６６９） zhēngyuè， fēng zhū wáng dí zǐ jiē wéi jùn wáng。 shí 'èr yuè chū sān， lǐ jì bìng sǐ。
４７ suì， xián hēng yuán nián（６７０） zhēngyuè chū qī， liú rén guǐ yīn nián lǎo cí guān。 sān yuè shí jiǔ rì， xǔ jìng zōng tuì xiū yǎng lǎo。 bā yuè chū 'èr， wǔ hòu mǔ yáng shì bìng sǐ yú jiǔ chéng gōng， xiǎng nián９２ suì。
４８ suì， xián hēng 'èr nián（６７１） zhēngyuè chū qī， gāo zōng yǔ wǔ hòu lí jīng shī cháng 'ān dào dōng dū， liú tài zǐ lǐ hóng jiān guó， lìng dài zhì dé、 lǐ jìng xuán děng fǔ zhèng。
４９ suì， xián hēng sān nián（６７２） zhēngyuè， yǐ liáng jī shòu wéi shuài， fā bīng tǎo pàn“ mán”。 kūn míng mán１４ xìng３ wàn hù guī shùn， shè yīn、 dūn、 zǒng sān zhōu。
５０ suì， xián hēng sì nián（６７３） bā yuè， gāo zōng huàn nüè jí， bìng zhòng， lìng tài zǐ lǐ hóng yú yán fú diàn shòu zhū sī zòu shì。 shí yī yuè， gāo zōng jiān zhì yuèzhāng， yòu《 shàng yuán》《 èr yí》《 sān cái》《 sì shí》《 wǔháng》《 liù lǜ》《 qī zhèng》《 bā fēng》《 jiǔ guān》《 shí zhōu》《 dé yī》《 qìng yún》 děng qū。
５１ suì， shàng yuán yuán nián（６７４） bā yuè shí wǔ rì， gāo zōng zhuī zūn qí zǔ xiān， yǐ gāo zǔ wéi shén yáo huáng dì， tài zōng wéi wén wǔ shèng huáng dì， gāo zōng zì chēng tiān huáng， wǔ hòu chēng tiān hòu， gǎi yuán shàng yuán， dà shè tiān xià。 jiǔ yuè chū qī， gāo zōng xià zhào fù zhǎngsūn wú jì guān jué， péi zàng zhāo líng， qí zēngsūn zhǎngsūn yì xí jué zhào gōng。 shí yuè 'èr shí qī rì， wǔ hòu shàng yì jiàn shí 'èr tiáo， gāo zōng zàn tóng， lìng shī xíng。
５２ suì， shàng yuán 'èr nián（６７５） sān yuè shí sān rì， wǔ hòu sì xiān cán yú māng shān zhī nán。 běn yuè， gāo zōng fēng huàn bìng jiā zhòng， bù néng tīng zhèng， zhèng shì jiē yóu wǔ hòu chǔlǐ。 gāo zōng yù xùn wèi yú wǔ hòu， zǎixiàng hǎo chù jùn jiàn zhǐ。 wǔ hòu yǐn wén xué zhī shì yú gōng zhōng zhù shū， cān jué biǎo zòu， bèi rén men chēng wéi“ běi mén xué shì”。 sì yuè 'èr shí wǔ rì， tài zǐ lǐ hóng bèi shā。 wǔ yuè chū wǔ， zhuī shì tài zǐ lǐ hóng wéi xiào jìng huáng dì。 liù yuè chū wǔ， lì yōng wáng lǐ xián wéi tài zǐ， dà shè tiān xià。 bā yuè shí jiǔ rì， zàng tài zǐ lǐ hóng yú hé yǎn shī gōng líng， gāo zōng qīn zhuàn《 xiào jìng huáng dì ruì dé jì》。
５３ suì， yí fēng yuán nián（６７６） èr yuè chū qī， wǔ hòu quàn gāo zōng fēngshàn zhōng yuè sōng shān。 shí wǔ rì， gāo zōng xià zhào jīn dōng yòu shì yú sōng shān。 rùn sān yuè， tù shàn gōng shàn、 kuò、 hé、 fāng sì zhōu， gāo zōng xià zhào tíng fēngshàn， qiǎn xiàngwáng lǐ dàn děng shuài jūn dǐ yù tǔbō。
５５ suì， yí fēng sān nián（６７８） zhēngyuè chū sì， bǎi guān jí sì yí qiú cháng cháo wǔ hòu yú guāng shùn mén。
５６ suì， diào lù yuán nián（６７９） wǔ yuè chū qī， gāo zōng lìng tài zǐ lǐ xián jiān guó。
５７ suì， yǒng lóng yuán nián（６８０） zhēngyuè shí jiǔ rì， wǔ hòu dēng luò yáng chéng mén lóu， yàn qǐng zhū wáng zhū sī sān pǐn yǐ shàng jí zhū zhōu dū dū cì shǐ， tài cháng zòu xīn biān《 liù hé hái chún》 wǔ。 bā yuè 'èr shí 'èr rì， fèi tài zǐ lǐ xián wéi shù rén。 èr shí sān rì， lì yīng wáng lǐ xiǎn wéi tài zǐ， gǎi yuán yǒng lóng， dà shè tiān xià。
５８ suì， kāi yào yuán nián（６８１） zhēngyuè chū shí， yǐ tài zǐ chū lì， yàn qǐng bǎi guān jí mìng fù yú dà míng guān。 èr shí jiǔ rì， gāo zōng xià zhào miǎn yōng、 qí、 huá、 tóng sì zhōu liǎng nián dì shuì。 hé nán、 hé běi zāo shuǐ zāi chù miǎn shuì yī nián。 èr yuè， wǔ hòu biǎo qǐng shè qǐ wáng shàng jīn、 pó yáng wáng sù jié zhī zuì， nǎi yǐ shàng jīn wéi miǎn zhōu cì shǐ， sù jié wéi yuè zhōu cì shǐ， réng bù xǔ cháo jí。 qī yuè 'èr shí 'èr rì， tài píng gōng zhù xià jià xuē shào。 rùn qī yuè 'èr shí sì rì， gāo zōng bìng， lìng tài zǐ lǐ xiǎn jiān guó。 shí yī yuè chū bā， lìng fèi tài zǐ xián qiān bā zhōu。
５９ suì， yǒng chún yuán nián（６８２） èr yuè shí jiǔ rì， huáng sūn zhòng zhào mǎn yuè， gǎi yuán yǒng chún， dà shè tiān xià。 sān yuè 'èr shí wǔ rì， lì huáng sūn lǐ zhòng zhào wéi huáng tài sūn。
６０ suì， hóng dào yuán nián（６８３） zhēngyuè chū wǔ， wǔ hòu suí gāo zōng zhì shǎo lín sì， jiàn qí mǔ jiù yíng zhī suǒ wèi cháng wán gōng， bèi gǎn qī liáng， zuò shī bìng xù， lìng wǔ sān sī zī jīn juàn děng wù xù chéng gōng dé。 qī yuè， gāo zōng xià zhào jīn nián shí yī yuè yòu shì yú sōng shān， bù jiǔ yīn gāo zōng bìng zhòng gǎi wéi lái nián zhēngyuè。 shí yī yuè chū sān， gāo zōng bìng qíng jiā zhòng， xià zhào bà lái nián fēng sōng shān。 shí 'èr yuè chū sì， gǎi yuán hóng dào， dà shè tiān xià， gāo zōng yù dēng zé tiān mén lóu xuān zhào， qì nì bù néng shàng mǎ， nǎi zhào bǎi xìng rù diàn qián xuān zhào。 dāng yè， gāo zōng bēng yú luò yáng gōng zhēnguàn diàn， zhōng nián５６ suì。 yí zhào huáng tài zǐ jiù qián jí wèi， péi yán děng fǔ zhèng， jūn guó dà shì yòu bù jué zhě， jiān qǔ wǔ hòu jìn zhǐ。 shí yī rì， tài zǐ lǐ xiǎn jí wèi， wéi zhōng zōng。 zūn wǔ hòu wéi huáng tài hòu。
６１ suì， guāng zhái yuán nián（６８４） zhēngyuè chū yī， gǎi yuán sì shèng， dà shè tiān xià， zhōng zōng lì wéi shì wéi huáng hòu。 wǔ tài hòu zhuàn xiě《 gāo zōng tiān huáng dà dì yì yì》 jí《 shù shèng jì》。 èr yuè liù rì， wǔ tài hòu yǔ péi yán děng fèi zhōng zōng wéi lú líng wáng， yōu yú bié suǒ。 qī rì， lì xiàngwáng lǐ dàn wéi huáng dì， wéi ruì zōng， gǎi yuán wén míng， zhèng shì yóu wǔ tài hòu chǔlǐ。 bā rì， fèi huáng tài sūn zhòng zhào wéi shù rén， liú wéi xuán zhēn yú qīn zhōu。 jiǔ rì， lìng qiū shén jì wǎng bā zhōu jiān shì fèi tài zǐ lǐ xián， yǐ bèi wài yú。 yǐ wéi dài jià wéi shān líng xiū zuò shǐ， shuài bīng mín yíng zào qián líng。 sān yuè chū wǔ， fèi tài zǐ lǐ xián zài bā zhōu zì shā。 sì yuè 'èr shí 'èr rì， qiān lú líng wáng lǐ xiǎn yú fáng zhōu， èr shí liù rì qiān jūn zhōu。 wǔ yuè shí wǔ rì， gāo zōng líng jiù yùn wǎng cháng 'ān， wǔ tài hòu zuò《 gāo zōng tiān huáng dà dì 'āi cè wén》， liú zhèn luò yáng。 bā yuè shí yī rì， zàng gāo zōng yú qián líng， miào hào gāo zōng， kè shù shèng jì bēi lì yú líng qián。 jiǔ yuè chū liù， wǔ tài hòu gǎi yuán guāng zhái， gǎi dōng dū wéi shén dū。 èr shí yī rì， wǔ tài hòu zhuī wáng qí zǔ： wǔ dài zǔ kè jǐ wéi lǔ jìng gōng， gāo zǔ jū cháng wéi tài wèi、 běi píng gōng sù wáng， zēngzǔ jiǎn wéi tài wèi、 jīn chéng yì kāng wáng， zǔ huá wéi tài yuán 'ān chéng wáng， fù shì huò wéi wèi zhōng xiào wáng。 lì wǔ dài cí táng yú wén shuǐ。 èr shí jiǔ rì， xú jìng yè yǐ kuāng fù wéi míng zài yáng zhōu qǐ bīng。 shí yuè chū liù， wǔ tài hòu lìng lǐ xiào yì děng shuài bīng３０ wàn tǎo fá xú jìng yè。 shí bā rì， zhǎn péi yán yú dū tíng。 shí yī yuè chū sì， wǔ tài hòu lìng zuǒ yīng yáng wèi dàjiàng jūn hēi chǐ cháng zhī wéi jiāng nán dàohéng jūn dà zǒng guǎn tǎo fá xú jìng yè。 shí bā rì， xú jìng yè bài táo， bù jiāng wáng nà xiāng shā xú jìng yè hòu tóu jiàng。 lǐ xiào yì lìng zhuī bǔ yú dǎng， píng dìng yáng zhōu。
６２ suì， chuí gǒng yuán nián（６８５） zhēngyuè chū yī， yīn píng xī xú jìng yè fǎn pàn， gǎi yuán chuí gǒng， dà shè tiān xià。 èr yuè chū qī， wǔ tài hòu xià zhào：“ cháo táng suǒ zhì fèi shí jí dēng wén gǔ bù yù fáng shǒu。 yòu shàng cháo táng sù yuān zhě， yù shǐ shòu zhuàng yǐ wén。” sān yuè 'èr shí yī rì， zài qiān lú líng wáng lǐ xiǎn yú fáng zhōu。 sì yuè， xià《 qiú xián zhì》， zhì lìng zì jǔ。 shí yī yuè， wǔ tài hòu zuò《 fāng guǎng dà zhuāng yán jīng xù》， zhuàn《 chén guī》 liǎng juàn， pǔ cì chén liáo， yǐ jiào wéi chén zhī dào。
６３ suì， chuí gǒng 'èr nián（６８６） zhēngyuè， wǔ tài hòu yù fù zhèng yú ruì zōng lǐ dàn， lǐ dàn gù ràng， qǐng wǔ tài hòu jì xù lǐ zhèng。 wǔ tài hòu kāi shǐ qǐ yòng kù lì。 sān yuè chū bā， wǔ tài hòu lìng zhù tóng guǐ， zhè shì yī gè gōng néng qí quán de yì jiàn xiāng。 shí 'èr yuè， miǎn bìng zhōu bǎi xìng yōng、 diào 'èr shuì， zhōng qí shēn。
６４ suì， chuí gǒng sān nián（６８７） zhēngyuè chū 'èr， wǔ tài hòu fēng huáng sūn lǐ chéng měi wéi héng wáng， lǐ lóng jī wéi chǔ wáng， lǐ lóng yè wéi zhào wáng。
６５ suì， chuí gǒng sì nián（６８８） zhēngyuè chū wǔ， wǔ tài hòu zài shén dū luò yáng lì gāo zǔ、 tài zōng、 gāo zōng sān miào， lìng sì shí xiǎng sì rú jīng shī tài miào zhī yí。 shí yī rì， lìng huǐ qián yuán diàn， jiù dì jiàn zào míng táng， yóu xuē huái yì dū bàn。 sì yuè， wǔ chéng sì zào ruì shí， ràng táng tóng tài xiàn shàng， qí wén yuē：“ shèng mǔ lín rén， yǒng chāng dì yè。” wǔ tài hòu mìng míng wéi“ bǎo tú”。 wǔ yuè shí bā rì， wǔ tài hòu jiā zūn hào chēng“ shèng mǔ shén huáng”。 qī yuè chū yī， wǔ tài hòu gēngmíng“ bǎo tú” wéi“ tiān shòu shèng tú”， gǎi luò shuǐ wéi yǒng chāng luò shuǐ，“ bǎo tú” suǒ chū wéi“ shèng tú quán”， shè yǒng chāng xiàn yú quán cè。 fēng luò shuǐ shén wéi“ xiǎn shèng hóu”， sōng shān wéi“ shén yuè tiān zhōng wáng”。 yòu yǐ xiān yú sì shuǐ dé ruì shí， gǎi sì shuǐ wéi guǎng wǔ。 bā yuè shí qī rì， láng xié wáng lǐ chōng qǐ bīng fǎn duì wǔ tài hòu。 wǔ tài hòu lìng qiū shén jì tǎo fá， wèi zhì， lǐ chōng yǐ wéi dì fāng jūn suǒ bài。 èr shí sān rì lǐ chōng bèi qí jiù bù shā diào。 èr shí wǔ rì， yuè wáng lǐ zhēn qǐ bīng yú yù zhōu， gōng xiàn shàng cài。 jiǔ yuè chū yī， wǔ tài hòu lìng zuǒ bào tāo wèi dàjiàng jūn chóng yù wéi zhōng jūn dà zǒng guǎn， cén cháng qiàn wéi hòu jūn dà zǒng guǎn， tǎo fá lǐ zhēn， xuē lǐ zhēn shǔ jí， gǎi xìng huǐ shì。 shí yī rì， bīng lín chéng xià， lǐ zhēn zì shā， píng yù zhōu。 shí sān rì， shā hán wáng、 lǔ wáng děng cānyù pàn luàn zhě。 shí 'èr yuè 'èr shí qī rì， míng táng jiàn chéng， hào“ wàn xiàng shén gōng”， fù lì táng huáng， zhǔn xǔ mín zhòng rù nèi cān guān。 wǔ tài hòu yòu lìng yú míng táng zhī běi qǐ tiān táng， yǐ zhù jiā xiàng。 bān《 qīn xiǎng míng táng zhì》。
６６ suì， zài chū yuán nián（６８９） zhēngyuè chū yī， wǔ tài hòu fú huáng dì ɡǔn miǎn， dà xiǎng wàn xiàng shén guān， dēng zé tiān mén， gǎi yuán yǒng chāng， dà shè tiān xià。 chū sān， zài míng táng jiē shòu cháo hè。 chū sì， bù zhèng yú míng táng， bān jiǔ tiáo yǐ xùn bǎi guān。 chū wǔ， zài míng táng xiǎng qún chén， tǔbō děng qiǎn shǐ lái hè。 èr yuè shí sì rì， wǔ tài hòu zūn qí fù wèi zhōng xiào wáng wéi zhōu zhōng xiào tài huáng， qí mǔ wéi zhōu zhōng xiào tài hòu， wén shuǐ líng wéi zhāng dé líng， xián yáng líng wéi míng yì líng。 zhì suì xiān fǔ guān。 shí wǔ rì， wǔ tài hòu zài zhuī wáng qí zǔ： lǔ jìng gōng（ kè jǐ） wéi tài yuán jìng wáng， běi píng wáng（ jū cháng） wéi zhào sù gōng wáng， jīn chéng wáng（ jiǎn） wéi wèi yì kāng wáng， tài yuán wáng（ huá） wéi zhōu 'ān chéng wáng。 shí yī yuè chū yī， wǔ tài hòu dà xiǎng wàn xiàng shén guān， gǎi yuán zài chū， bìng shǐ yòng zhōu zhèng（ zhōu lì）， jí yǐ shí yī yuè wéi zhēngyuè， shí 'èr yuè wéi là yuè， zhēngyuè wéi yī yuè。
６７ suì， tiān shòu yuán nián（６９０） zhēngyuè chū 'èr， wǔ tài hòu bù zhèng yú míng táng。 bā rì， xià zhào tuī xíng xīn zào de zì， qí zhōng xīn zào zì“ zhào（ huò zuò zhào）” wéi jǐ míng。 gǎi zhào shū wéi zhì shū。 èr yuè shí sì rì， wǔ tài hòu cè shì gòng shēng yú luò chéng diàn， shù rì fāng xiū。 gòng shēng diàn shì zì cǐ kāi shǐ。 sì yuè shí yī rì， fàn lǚ bīng xià yù sǐ。 gào mì zhī fēng qǐ。 qī yuè， zhì zhì yù yú lì jǐng mén， zhuān lǐ móu fǎn 'àn yǐ sǎo chú zhèng dí。 jiǔ yuè， yuǎn jìn bǎi xìng、 sì yí qiú cháng、 shā mén dào shì６ wàn yú rén shàng biǎo， qǐng gǎi guó hào wéi zhōu， cì huáng dì xìng wǔ shì。 ruì zōng huáng dì yě shàng biǎo zì qǐng cì xìng wǔ shì。 jiǔ rì， wǔ tài hòu lóng zhòng dēng jī chēng dì， dà shè tiān xià， jiàng ruì zōng huáng dì wéi huáng sì， cì xìng wǔ shì， gǎi táng wéi zhōu， gǎi yuán tiān shòu， shí 'èr rì， qún chén shàng zūn hào yuē“ shèng shén huáng dì”。 shí yuè shí sì rì， gǎi wén shuǐ xiàn wéi wǔ xīng xiàn， xiàn lìng pǐn zhì tóng chì xiàn（ jīng shī cháng 'ān）， bǎi xìng shì dài miǎn chú fù shuì。
６８ suì， tiān shòu 'èr nián（６９１） yī yuè 'èr shí sān rì， shā qiū shén jì。 èr shí bā rì， shā shǐ wù zī。 èr yuè， kāi shǐ chéng zhì kù lì， shā zhōu xīng、 suǒ yuán lǐ。 jiǔ yuè 'èr shí wǔ rì， fù yóu yì xià yù sǐ。 wèi wáng wǔ chéng sì shòu yì， fèng gé shè rén zhāng jiā fú shǐ wáng qìng zhī shuài shù bǎi rén shàng biǎo， qǐng lì wǔ chéng sì wéi tài zǐ， huáng dì bù xǔ， wáng qìng zhī jí yǐ sǐ qì qǐng， huáng dì zhǐ dé cì qí yìn zhǐ yī zhāng wéi chū rù píng xìn， cái shǐ tā lí qù。 hòu wáng qìng zhī duō cì qiú jiàn zhuān yán cǐ shì， huáng dì nù， mìng fèng gé shì láng lǐ zhāo dé cì zhàng。 lǐ zhāo dé yǐn wáng qìng zhī chū guāng shùn mén， lì jí zhàng shā， yú dǎng sàn qù。 zhī hòu， lǐ zhāo dé、 dí rén jié dū quàn wǔ zé tiān lì qīn zǐ wéi tài zǐ， wú rén zài gǎn wéi wǔ chéng sì děng qiú qǐ。
６９ suì， cháng shòu yuán nián（６９２） yī yuè chū yī， huáng dì zhào jiàn cún fǔ shǐ suǒ tuī jiàn de rén。 quán bù shì yòng， gāo zhě shì fèng gé shè rén、 jǐshìzhōng， cì zhě shì yuán wài láng、 shì yù shǐ、 bǔ jué、 shí yí、 jiàoshū láng。 shì guān zì cǐ kāi shǐ。 èr yuè chū sān， tǔbō、 dǎng xiàng bù luò wàn yú rén guī shùn， fēn shè shí zhōu。 sān yuè， wǔ tiān zhú guó qiǎn shǐ cháo gòng。 wǔ yuè， tǔbō qiú cháng hé sū shuài bù qǐng guī jiàng。 liù yuè， bié bù qiú cháng jiù chuí shuài qiāng mán８０００ yú rén guī jiàng。 bā yuè， nǚ huáng dì lìng yán shàn sī 'àn wèn jiù yù， píng fǎn yuān 'àn８５０ yú rén， luó zhì zhī fēng kāi shǐ píng xī。 shí yuè， dí rén jié qǐng fàng qì 'ān xī sì zhèn， huáng dì bù nà。 èr shí wǔ rì， wǔ wēi jūn zǒng guǎn wáng xiào jié dà pò tǔbō， shōu fù qiūcí、 yú tián、 shū lè、 suì yè sì zhèn。 zhì 'ān xī dū hù fǔ yú qiūcí， fā bīng shù shǒu。
７０ suì， cháng shòu 'èr nián（６９３） yī yuè 'èr shí sì rì， qián shàng fāng jiān péi fěi gōng、 nèi cháng shì fàn yún xiān sī zì bài jiàn huáng sì lǐ dàn， bèi yāo zhǎn yú shì。 yòu yòu rén gào lǐ dàn yù móu fǎn。 huáng dì mìng lái jùn chén shěn wèn qí suí cóng rén yuán， tài cháng gōng rén 'ān jīn cáng zì pōu qí xiōng yǐ zhèng míng lǐ dàn bù fǎn。 huáng dì qīn lín tàn shì， tàn yuē：“ wú yòu zǐ bù néng zì míng， shǐ rǔ zhì cǐ。” jí lìng tíng zhǐ shěn chá cǐ shì。 zhè shì shèng shén huáng dì dì yī cì zài rén qián chéng rèn cuò wù。 jiǔ yuè chū jiǔ， wǔ chéng sì děng５０００ rén shàng biǎo qǐng jiā zūn hào yuē“ jīn lún shèng shén huáng dì”。 huáng dì zài wàn xiàng shén gōng jǔ xíng qìng diǎn jiē shòu zūn hào。 shì nián zhēngyuè chū 'èr , huáng sì lǐ dàn zhī fēi , dòu dé fēi ( táng xuán zōng de shēng mǔ ) jí liú shì ( sù míng huáng hòu ) wéi wǔ zé tiān suǒ shā , shī tǐ xià luò bù míng .
７１ suì， yán zài yuán nián（６９４） yī yuè chū shí， dì lìng lóu shī dé wéi hé yuán、 jī shí、 huái yuǎn děng jūn yíng tián dà shǐ， lìng zuò hǎo biān jìng yíng tián。 èr yuè， wáng xiào jié jī bài tǔbō、 tū jué gè３ wàn yú rén。 hán sī zhōng jī bài ní shú sì jīn děng wàn yú rén。 shí liù rì， dì mìng xuē huái yì wéi fá nì dàohéng jūn dà zǒng guǎn， shuài１８ wèi jiāng jūn tǎo fá mò chuò。 bā yuè shí qī rì， fān hú mù yì， juān qián bǎi wàn yì， qǐng lì tiān shū， yǐ sòng nǚ huáng dì gōng yè。 dì lìng yú duān mén wài zhù tiān shū。
７２ suì， tiān cè wàn suì yuán nián（６９５） zhēngyuè chū yī， nǚ huáng jiā hào“ cí shì yuè gǔ jīn lún shèng shén huáng dì”， gǎi yuán zhèng shèng， dà shè tiān xià。 shí liù rì yè， míng táng qǐ huǒ， zhào chéng zhōng rú zhòu。 èr yuè chū sì， shā xuē huái yì。 shí liù rì， huáng dì qù chú“ cí shì yuè gǔ” zhī hào。 sì yuè chū yī， tiān shū zhù chéng。 tiān shū yóu gōng jiàng máo pó luó zào mó， wǔ sān sī wéi wén， kè bǎi guān jí sì yí qiú cháng míng， nǚ huáng qīn zì shū xiě shū míng：“ dà zhōu wàn guó sòng dé tiān shū”， qún chén fù shī chēng zàn。 qī yuè， tǔbō fàn lín táo， huáng dì lìng sù biān dào dà zǒng guǎn wáng xiào jié tǎo fá。 jiǔ yuè chū jiǔ， huáng dì hé jì tiān dì yú nán jiāo， jiā hào wéi“ tiān cè jīn lún dà shèng huáng dì”， cì yàn jiǔ rì， gǎi yuán tiān cè wàn suì， dà shè tiān xià。
７３ suì， tiān cè wàn suì yuán nián（６９５） là yuè chū yī（ zhè shí yǐ jìn rù６９６ nián）， huáng dì qián wǎng sōng shān fēngshàn。 shí yī rì， fēng sōng shān wéi“ shén yuè”， gǎi yuán wàn suì dēng fēng， gǎi sōng yáng xiàn wéi dēng fēng xiàn， gǎi yáng chéng xiàn wéi gào chéng xiàn。 miǎn tiān xià bǎi xìng dāng nián zū shuì。 sān yuè shí liù rì， xīn míng táng jiàn chéng， guī mó xiǎo yú jiù zhě， míng yuē tōng tiān gōng。 sì yuè chū yī， huáng dì xíng qīn xiǎng zhī lǐ， gǎi yuán wàn suì tōng tiān（ cí hǎi děng fù lù zuò sān yuè gǎi yuán）， dà shè tiān xià。 wǔ yuè shí 'èr rì， yíng zhōu qì dān sōng mò dū dū lǐ jìn zhōng、 guī chéng zhōu cì shǐ sūn wàn róng jǔ bīng fǎn pàn， gōng xiàn yíng zhōu。 lǐ jìn zhōng zì chēng kèhán， yǐ sūn wàn róng wéi xiān fēng， bīng zhì shù wàn。 èr shí wǔ rì， wǔ zé tiān lìng zuǒ yīng yáng wèi jiāng jūn cáo rén shī、 yòu jīn wú wèi dàjiàng jūn zhāng xuán yù、 zuǒ wèi dàjiàng jūn lǐ duō zuò、 má rén jié děng 'èr shí bā jiāng shuài jūn zhēng tǎo。 qī yuè， huáng dì lìng wǔ sān sī wéi yú guān dào 'ān fǔ dà shǐ， fáng bèi qì dān。 bā yuè 'èr shí bā rì zhàn yú xiá shí gǔ， táng jūn dà bài。 jì 'ér pàn jūn yòu shè jì fú jī， táng jūn quán jūn fù miè。 wǔ zé tiān zài cì fā bīng zhēng tǎo。 jiǔ yuè 'èr shí yī rì， mò chuò shuài bù tǎo fá qì dān， huáng dì fēng qí wéi qiān shàn kèhán。 shí yuè， mò chuò pò sōng mò， lǔ lǐ jìn zhōng qī、 zǐ。 huáng dì jiā fēng mò chuò wéi jié diē lì shī dà dān yú、 lì gōng bào guó kèhán。 zài táng jūn yǔ tū jué de gòng tóng dǎ jī xià， bù jiǔ lǐ jìn zhōng bīng bài shēn wáng。 lǐ jìn zhōng sǐ， sūn wàn róng dài lǐng shōu shí qí zhòng， jūn shì fù zhèn， shù qīn rǎo zhōu xiàn， gōng xiàn jì zhōu， hé běi zhèn dòng。
７４ suì， shén gōng yuán nián（６９７） sì yuè chū sān， jiǔ zhōu dǐng zhù chéng。 shí bā rì， wǔ zé tiān lìng wǔ yì zōng、 hé jiā mì shuài jūn zhēng tǎo。 wǔ yuè chū bā， yòu lìng lóu shī dé、 shā zhā zhōng yì shuài jūn 'èr shí wàn zhēng tǎo。 liù yuè chū sān， huáng dì xià《 bào lái jùn chén zuì zhuàng zhì》， shā lái jùn chén。 sān shí rì， zhǎn shā sūn wàn róng， tǎo píng qì dān， yú bù jiàng yú tū jué。
７５ suì， shèng lì yuán nián（６９８） zhēngyuè chū yī， huáng dì jì tōng tiān gōng， gǎi yuán shèng lì。 běn yuè， huáng dì xià《 tiáo liú fó dào 'èr jiào zhì》， jìn zhǐ fó、 dào jiào tú xiāng hù huǐ bàng。 sān yuè chū jiǔ， tuō bìng， lìng xú yàn bó zhào huí lú líng wáng lǐ xiǎn。 èr shí bā rì， lú líng wáng zhì shén dū luò yáng。 bā yuè shí yī rì， wǔ chéng sì yīn qiú zuò tài zǐ bù dé yōu fèn 'ér sǐ。 shí sān rì， huáng dì lìng wǔ zhòng guī、 zhāng rén bǐng、 lǐ duō zuò děng shuài bīng３０ wàn tǎo tū jué。 jiǔ yuè shí wǔ rì， lǐ dàn gù qǐng ràng wèi yú lǐ xiǎn， huáng dì zhǔn， lì lǐ xiǎn wéi tài zǐ。 shí qī rì， mìng tài zǐ wéi hé běi dào yuán shuài yǐ tǎo tū jué。 èr shí yī rì， yǐ dí rén jié wéi hé běi dào fù yuán shuài， zhī yuán shuài shì， dì qīn zì sòng xíng。
７６ suì， shèng lì 'èr nián（６９９） là yuè 'èr shí wǔ rì， cì tài zǐ xìng wǔ shì。 dà shè tiān xià。 èr yuè， dēng sōng shān， guò gōu shān， yè shēng xiān tài zǐ miào， qīn shū shēng xiān tài zǐ bēi wén， lì bēi yú gōu shān shēng xiān tài zǐ miào。 sì yuè， tǔbō zàn pó děng lái jiàng。 shí bā rì， huáng dì wéi fáng zhǐ shēn hòu tài zǐ yǔ wǔ xìng bù xiāng róng， lìng tài zǐ、 xiàngwáng、 tài píng gōng zhù yǔ wǔ yōu jì děng zuò shì wén， gào tiān dì yú tōng tiān gōng， míng zhī tiě quàn， cáng rù shǐ guǎn。 qī yuè， tǔyùhún１４００ zhàng guī shùn。 běn nián， gǎi hào líng wéi pān lóng tái， shùn líng wéi wàng fèng tái。
７７ suì， shèng lì sān nián（７００） zhēngyuè， yǐ xī tū jué jié zhōng shì zhù kèhán hú sè luó wéi píng xī dà zǒng guǎn， zhèn shǒu suì yè。 sān yuè chū liù， lìng dōng zhì gāolí guó， nán zhì zhēn là guó、 xī zhì bō sī、 tǔbō jí jiān kūn dū dū fǔ， běi zhì qì dān、 tū jué， bìng wéi rù fān， yǐ wài wéi jué yù。 sì yuè 'èr shí jiǔ rì， zài sān yáng gōng bì shǔ， zuò chéng《 yàn shí cóng shī jí xù》。 wǔ yuè chū wǔ， fú cháng shēng yào bìng yù， gǎi yuán jiǔ shì， dà shè tiān xià， qù“ tiān cè jīn lún dà shèng” zhī hào。 liù yuè， lìng qì dān jiàng jiāng lǐ jiē gù jī qì dān yú dǎng， quán bù píng dìng。 qī yuè， tǔbō jiànglǐng qū mǎng bù zhī qīn fàn liáng zhōu， wéi chāng sōng， bèi táng xiū jǐng dǎ bài。 shí yuè chū shí， xià zhào fù yǐ zhēngyuè wéi shí yī yuè， là yuè wéi shí 'èr yuè， yī yuè wéi zhēngyuè。
７８ suì， dà zú yuán nián（７０１） zhēngyuè chū sān， chéng zhōu yán fó jì xiàn， gù gǎi yuán dà zú。 bā yuè， sū 'ān héng shàng biǎo qǐng shèng shén huáng dì hái zhèng， yì wǔ xīng táng。 shí yuè， huáng dì yǔ tài zǐ lǐ xiǎn、 xiàngwáng lǐ dàn děng cóng luò yáng huí dào cháng 'ān， gǎi yuán cháng 'ān， dà shè tiān xià。 shí yī yuè， wǔ zé tiān yǐ guō yuán zhèn wéi liáng zhōu dū dū、 lǒng yòu zhū jūn dà shǐ。 guō yuán zhèn dào rèn hòu， yǐ nán jìng xiá kǒu shè hé rén chéng， běi jìng qì kǒu shè bái tíng jūn， kòng qí yào chōng， tuò kuān zhōu jìng yī qiān wǔ bǎi lǐ， tū jué bù gǎn qīn rǎo。 guō yuán zhèn yòu lìng gān zhōu cì shǐ lǐ hàn tōng kāi zhì tún tián， wǔ nián zhōng yí xià wèi mù， lìng xíng jìn zhǐ， niú yáng biàn yě， lù bù shí yí， jī jūn liáng kě zhī shù shí nián。 shí 'èr yuè， wǔ zé tiān wéi qí fù lì dà zhōu wú shàng xiào míng gāo huáng dì bēi（ yòu chēng pān lóng tái bēi） yú wén shuǐ wú líng。 bēi gāo５ zhàng， kuān９ chǐ， hòu３ chǐ， bēi wén６７００ yú zì， shì zhōng guó lì shǐ shàng dì yī dà mù bēi。 bēi wén yóu táng dài zǎixiàng lǐ jiào zhuàn xiě， jìzǎi liǎo wǔ shì jiā zú de qǐ yuán jí qí fù wǔ shì huò de yī shēng jīng lì， shì yī fèn zhòng yào de lì shǐ wén xiàn。 shì nián , lǐ xiǎn zhī nǚ yǒng tài jùn zhù lǐ xiān huì jí qí fū wǔ yán jī yīn qiè yì 'èr zhāng shì , bèi shā , jùn zhù nián jǐn shí qī suì , yī qǐ bèi shā de hái yòu lǐ xiǎn de shì zǐ shào wáng lǐ zhòng rùn . hòu jùn zhù zhuī fēng yǒng tài gōng zhù , shì zhōng guó lì shǐ shàng wéi yī yī gè fén mù bèi guān chēng wéi“ líng” de gōng zhù .
７９ suì， cháng 'ān 'èr nián（７０２） zhēngyuè shí qī rì， shǒu shè wǔ jǔ xuǎn jiāng cái。 liù yuè， wéi qí mǔ lì dà zhōu wú shàng xiào míng gāo huáng hòu bēi yú xián yáng shùn líng， yě shì yī kuài jù dà de mù bēi。 bēi wén yóu wǔ zé tiān de zhí zǐ liáng wáng wǔ sān sī zhuàn xiě， jìzǎi liǎo qí mǔ yáng shì de yī shēng jīng lì。 shí yī yuè yī rì， fēng xiàngwáng lǐ dàn wéi sī tú。 mìng sū shěn chá kù lì jiù yù， zhāo xuě zhě zhòng duō。 shí 'èr yuè， shè běi tíng dū hù fǔ yú tíng zhōu， shǐ 'ān dìng běi jìng。
８０ suì， cháng 'ān sān nián（７０３） zhēngyuè chū yī， lìng wǔ sān sī、 lǐ jiào、 zhū jìng zé děng xiū《 táng shǐ》。 sì yuè chū jiǔ， tǔbō qiǎn shǐ xiàn mǎ qiān pǐ、 jīn 'èr qiān liǎng qiú hūn。 liù yuè chū yī， tū jué mò chuò yòu qiǎn shǐ qǐng yǐ nǚ jià tài zǐ zhī zǐ。 shì nián , wǔ zé tiān zài lín dé diàn huì jiàn bìng shè yàn kuǎn dài rì běn qiǎn táng shǐ sù tián zhēn rén .
８１ suì， cháng 'ān sì nián（７０４） bā yuè， bìng wò cháng shēng diàn。 shí yuè 'èr shí 'èr rì， fēng qiū guān shì láng zhāng jiǎn zhī wéi tóng píng zhāng shì。 shí yī yuè chū wǔ， fēng tiān guān shì láng wéi chéng qìng wéi xíng fèng gé shì láng、 tóng píng zhāng shì， fēng zhāng jiǎn zhī wéi shǒu fèng gé shì láng。
８２ suì， shén lóng yuán nián（７０５） zhēngyuè chū yī， gǎi yuán shén lóng。 bìng zhòng。 xià zhào：“ zì wén míng yǐ lái dé zuì zhě fēi yáng、 yù、 bó sān zhōu jí zhū fǎn nì kuí shǒu， jiē shè miǎn。” èr shí 'èr rì， zhāng jiǎn zhī、 cuī xuán wěi děng yíng tài zǐ lǐ xiǎn， shā zhāng chāng zōng、 zhāng yì zhī， jìn zhì huáng dì qǐn gōng， bī pò ràng wèi。 èr shí sān rì， huáng dì lìng tài zǐ lǐ xiǎn jiān guó。 èr shí sì rì， chuán wèi yú tài zǐ lǐ xiǎn。 èr shí wǔ rì， tài zǐ lǐ xiǎn jí dì wèi， shì wéi zhōng zōng。 fēng xiàngwáng lǐ dàn wéi tài wèi， tóng sān pǐn。 tài píng gōng zhù jiā hào zhèn guó。 lìng miǎn jīn suì shuì fù， fàng gōng nǚ３０００ rén。 huáng zú zhōng de liú fàng zhě hé jí méi zhě， zǐ sūn jiē fù shǔ jí， liàng xù guān jué。 èr shí liù rì， shèng shén dì yí jū shàng yáng gōng。 èr shí qī rì， zhōng zōng lǐ xiǎn shuài bǎi guān yè dì， shàng zūn hào“ zé tiān dà shèng huáng dì”。 èr shí jiǔ rì， zhōng zōng lǐ xiǎn fēng cuī xuán wěi wéi shǒu nèi shǐ， jìng huī、 huán yàn fàn wéi nà yán， zhāng jiǎn zhī wéi tiān guān shàng shū， yuán shù jǐ wéi fèng gé shì láng， bìng tóng sān pǐn。 èr yuè chū yī， zhōng zōng shuài bǎi guān yì shàng yáng guān wèn zé tiān dà shèng huáng dì qǐ jū， cǐ hòu měi shí rì yī wǎng。 chū sì， zhōng zōng fù guó hào wéi táng， jiāo miào、 shè jì、 líng qǐn、 bǎi guān、 qí zhì、 fú sè、 wén zì jūn huī fù yǒng chún qián yuán zhuàng。 fù gǎi shén dū wéi dōng dū， běi dū wéi bìng zhōu。 wǔ yuè chū sì， zhōng zōng qiān zhōu qī miào shén zhù yú xī jīng chóng zūn miào。 xià zhào：“ wǔ shì sān dài huì， zòu shì zhě jiē bù dé fàn。” lì táng tài miào shè jì yú dōng dū， fēng zhāng jiǎn zhī děng wǔ rén wéi wáng， jiàng wǔ shì zhū wáng wéi gōng。 shí yī yuè 'èr shí liù rì ( gōng yuán 705 nián 12 yuè 16 rì )， zé tiān dà shèng huáng dì bēng yú shàng yáng gōng xiān jū diàn， xiǎng nián bā shí 'èr suì . yí zhào qù dì hào， yǔ gāo zōng hé líng , bìng shè miǎn wáng huáng hòu jí xiāo shū fēi de zú rén。
shén lóng 'èr nián（７０６） wǔ yuè shí bā rì， zàng zé tiān dà shèng huáng dì yú qián líng。 shì yuē：“ zé tiān dà shèng huáng hòu”。
jǐng yún yuán nián（７１０） qī yuè qī rì， gǎi chēng“ tiān hòu”。
jǐng yún yuán nián（７１０） shí yuè shí bā rì， gǎi chēng“ dà shèng tiān hòu”。
yán hé yuán nián（７１２） liù yuè shí qī rì， gǎi chēng“ zé tiān hòu”。
tiān bǎo bā nián（７４９） liù yuè shí wǔ rì， zhuī zūn wéi“ zé tiān shùn shèng huáng hòu”。
qián líng wǔ zé tiān wú zì bēi
1. wú zì bēi de jiǎn jiè
wú zì bēi wèi yú shǎn xī shěng xián yáng shì qū xiàng xī běi fāng， wǔ shí gōng lǐ chù de qián líng。 zài qián líng sī mǎ dào dōng cè， běi kào tǔ jué， nán yǐ
qián líng shì táng gāo zōng lǐ zhì hé wǔ zé tiān de hé zàng líng， líng qián bìng lì zhe liǎng kuài jù dà de shí bēi， xī cè de yī kuài jiào“ shù shèng bēi（ huò chēng shù shèng jì bēi）”， dōng cè de jiù shì wǔ zé tiān de wú zì bēi。“ shù shèng bēi” shì wǔ zé tiān wéi gāo zōng gē gōng sòng dé 'ér lì de bēi， tā hái qīn zì zhuàn xiě liǎo 5000 yú zì de bēi wén， hēi qī bēi miàn， zì tián jīn fěn， guāng cǎi zhào rén。 dōng cè jiù shì wǔ zé tiān de wú zì bēi。 zì qín hàn yǐ lái， dì wáng jiàngxiàng wú bù xī wàng sǐ hòu néng shù bēi lìzhuàn， zhōng guó lì shǐ shàng wéi yī yī gè nǚ huáng dì de shí bēi què méi yòu kè yī gè zì。
wú zì bēi shì yòng yī kuài wán zhěng de jù shí diāo záo 'ér chéng de shì zhōng guó lì dài qún bēi zhōng de jù zhì， gāo 7.53 mǐ， kuān 2.1 mǐ， hòu 1.49 mǐ， zhòng liàng dá 98.9 dūn， gěi rén yǐ níng zhòng hòu shí， hún rán yī tǐ de měi gǎn。 bēi 'é wèi tí bēi míng， zhǐ yòu bēi shǒu diāo kè liǎo bā tiáo chī lóng， qiǎo miào dì chán rào zài yī qǐ， lín jiá fēn míng， jīn gǔ luǒ lù， jìng zhōng yù dòng， shēng qì bó bó。 bēi de liǎng cè yòu shēng lóng tú， gè yòu yī tiáo téng kōng fēi wǔ de jù lóng， xiàn kè 'ér chéng， lóng téng ruò xiáng， xǔ xǔ rú shēng。 bēi zuò yáng miàn hái yòu xiàn kè de shī mǎ tú（ huò chēng shī mǎ xiāng dǒu tú）， qí mǎ qū tí fǔ shǒu， wēn shùn kě 'ài； xióng shī zé 'áng shǒu nù mù， shí fēn wēi yán。 bēi shàng hái yòu xǔ duō huā cǎo wén shì， xiàn tiáo jīng xì liú chàng， yīn 'ér zhè zuò wú zì bēi lì lái wén míng xiá 'ěr。
jù yòu guān shǐ shū jìzǎi， táng gāo zōng sǐ hòu， qián líng de xuǎn zhǐ、 shè jì yǐ jí yíng jiàn， dōushì zài wǔ zé tiān zhí jiē zhǐ dǎo xià jìn xíng de。 zuò wéi qián líng dì miàn de zhù yào dà xíng shí diāo héng héng wú zì bēi yě hěn yòu kě néng shì dāng shí shù lì de。 yòu cóng wú zì bēi yǔ shù shèng jì bēi xiāng hù duì yìng lái kàn， hěn kě néng liǎng bēi shì tóng shí shù qǐ de。 yóu cǐ kàn lái， wú zì bēi wú yí shì wǔ zé tiān shù lì de。 zhè kuài wǔ zé tiān jīng xīn shè jì bìng shù lì de wú zì bēi zài zhěng gè qián líng líng yuán de shí diāo zhōng， bù jǐn yīn chǔyú xiǎn zhù wèi zhì 'ér yǐn rù zhù mù， ér qiě yǐ qí jīng zhàn de diāo kè yì shù， dú tè de fēng zī yùn wèi， yǐ jí zhǒng zhǒng fù yú chuán qí sè cǎi de chuán shuō gù shì 'ér bèi shòu qīng lái， míng bō bā fāng。 yóu kè men dào qián líng lái， jīhū dōuyào zài wú zì bēi qián zhù zú， huò níng móu zhù shì， huò shè yǐng liú niàn， huò zhǐ diǎn píng shuō。 wú zì bēi zài wú shù yóu rén yǎn zhōng bù jǐn shì qián líng de xiàng zhēng， gèng shì nǚ huáng wǔ zé tiān de xiàng zhēng。
2. wú zì bēi wú zì de mì mì duì yú wǔ zé tiān lì wú zì bēi de yuán yīn， lì shǐ shàng zhù yào yòu sān zhǒng shuō fǎ。 yī shuō wǔ zé tiān rèn wéi zì jǐ gōng gāo dé dà， bù shì wén zì suǒ néng biǎo dá de。 èr shuō wǔ zé tiān zì zhī zuì niè shēn zhòng， kè liǎo bēi wén kǒng pà gèng zhāo shì rén rǔ mà， hái shì bù xiě wéi hǎo。 sān shuō wǔ zé tiān xiǎng ràng hòu rén qù píng shuō tā de yī shēng。 zhè zhǒng shuō fǎ yǔ qián yī zhǒng shuō fǎ qià qià xiāng fǎn。 wǔ zé tiān duì zì jǐ yī shēng hái shì pō gǎn zì háo de。 zuò wéi yī gè nǚ liú zhī bèi， néng zài zhèng zhì dǒu zhēng zhōng tuō yíng 'ér chū， bìng dào dá quán lì de diān fēng。 tā yào hòu rén kè guān dì píng jià tā de wén zhì wǔ gōng， xióng cái dà lüè， ér yǔ zì jǐ yòu lì yì chōng tū de 'ér zǐ lǐ xiǎn kěn dìng bù huì duì zì jǐ zuò chū kè guān、 gōng yǔn de píng jià。 jiàn yú cǐ， wǔ zé tiān yào jiāng wú zì bēi jiāo yǔ hòu rén， jiù shì yào ràng hòu rén duì zì jǐ yī shēng de gōng guò shì fēi zuò chū píng jià。 zhè sān zhǒng shuō fǎ sì hū měi yī zhǒng dōuhěn yòu dào lǐ， zhì yú nǎ yī zhǒng shuō fǎ shì tā de běn yì， xiàn yǐ wú cóng kǎo zhèng。 zhè sān zhǒng jiě shì dōubù kē xué。
dà jiā zhī dào， wú zì bēi shì wǔ zé tiān sǐ hòu lì de， yǔ tā běn rén de huó dòng méi yòu guān xì。 wǒ guó gǔ dài de líng qǐn zhì dù guī dìng， huáng dì de gōng jì tài dà de， bù lì bēi。 ér wǔ zé tiān shì yī gè shàn yú biāo xīn lì yì de huáng dì， fēi yào gěi gěi tā lǎo gōng táng gāo zōng lì liǎo yī kuài bēi， shàng miàn kè liǎo yī piān wén zì：“ shù shèng jì”。 wǔ zé tiān sǐ hòu， dì wáng lì bēi chéng wéi yī gè xīn de chuán tǒng， tā de 'ér zǐ lǐ xiǎn jiù gěi tā lì liǎo yī kuài bēi。 bēi lì hǎo liǎo， má fán yě chū lái liǎo， shàng miàn de wén zì zěn me xiě？ zhè dǎo chéng liǎo yī gè wèn tí。 zhí dào táng xuán zōng tiān bǎo bā zài， tā de zūn hào cái zuì hòu dìng xià lái“ zé tiān shùn shèng huáng hòu”。 zhè shí lí wǔ zé tiān qù shì yǐ guò qù jìn bàn gè shì jì， zài rú cǐ màn cháng de suì yuè lǐ， méi yòu rén néng gòu gěi wǔ zé kāi yī gè dìng píng， yú shì kè bēi de shì qíng， yě jiù yī tuō zài tuō， zuì hòu bù liǎo liǎo zhī。 yú shì yòu liǎo wǒ men jīn tiān kàn dào de wú zì bēi。
3. xīn de fā xiàn hé tuī duàn
shǎn xī wén wù yán jiū suǒ zài yī cì kǎo chá shí， wú yì jiān fā xiàn zài wú zì bēi de yáng miàn， cóng shàng dào xià kè mǎn liǎo fāng gé zǐ， jīng kǎo zhèng， zhè xiē bìng bù shì hòu rén kè shàng qù de。 zhè xiē fāng gé zǐ měi gè cháng 4 lí mǐ， kuān 5 lí mǐ， pái liè zhěng qí。 zhǐ yòu yī zhǒng kě néng， tā men jiù shì dāng chū zhǔn bèi zài shí bēi shàng kè zì yòng de， ér qiě yǐ jīng zhǔn bèi hǎo liǎo bēi wén。 gēn jù liú zài bēi miàn shàng de gé zǐ jì suàn， bēi wén dà yuē yòu 3300 duō zì。 nà me， wèishénme yǐ jīng zhǔn bèi hǎo de bēi wén méi yòu kè zài shí bēi shàng ní？
lì shǐ xué jiā zuò chū liǎo zhè yàng de tuī cè： wǔ zé tiān shēng qián yǐ jīng zhuàn xiě hǎo liǎo bēi wén， bìng jiāo gěi liǎo lǐ xiǎn， wǔ zé tiān chì chà fēng yún jǐ shí nián， dàn zhāng jiǎn zhī、 cuī xuán wěi děng yíng tài zǐ lǐ xiǎn、 bī pò wǔ zé tiān tuì wèi hòu， wǔ zé tiān bèi pò ràng wèi gěi lǐ xiǎn， jiāng guó hào“ zhōu” huī fù wéi“ táng”， lǐ xiǎn suī shì wǔ zé tiān de qīn shēng 'ér zǐ， què cháng qī zài huáng kǒng zhōng dù rì， zhòng dēng huáng wèi hòu suī rán bù néng fā xiè zēng hèn， dàn yě jiǎng bù chū duì mǔ qīn gē gōng sòng dé de hǎo huà， zhǐ hǎo bù shuō bù kè， wéi wǔ zé tiān liú xià liǎo yī kuài wú zì bēi。
zhōng guó nǚ huáng dì yī lǎn biǎo
gōng yuán 528 nián běi wèi shāng dì（ yuán gū niàn ①） nián hào： wǔ qín zài wèi bù dào１ nián
gōng yuán 653 nián wén jiā huáng dì（ chén shuò zhēn） nián hào： wú zài wèi bù dào１ nián
gōng yuán 690 héng 705 nián dà zhōu shèng shén huáng dì（ wǔ zhào、 wǔ zé tiān）
nián hào： tiān shòu、 rú yì、 cháng shòu、 yán zài、 zhèng shèng、 tiān cè wàn suì、 wàn suì dēng fēng、 wàn suì tōng tiān、 shén gōng、 shèng lì、 jiǔ shì、 dà zú、 cháng 'ān、 shén lóng zài wèi１６ nián
gōng yuán 1164 héng 1178 nián xī liáo chéng tiān huáng dì（ yé lǜ pǔ sù wán ②） nián hào chóng fú
zài wèi 14 nián
zhù：
① gōng yuán５２８ nián， běi wèi xiào míng dì yuán xǔ bèi hú tài hòu shā sǐ， guó bù kě yī rì wú jūn， hú tài hòu suì cóng hòu gōng bào lái yī gè nǚ yīng， jiǎ chēng shì xiào míng dì zhī zǐ， ràng nǚ yīng zuò huáng dì， gǎi yuán“ wǔ qín”， bù jiǔ hú tài hòu wèile bì miǎn bèi zhòng rén zhī xiǎo cǐ shì， yú shì shā sǐ gāi míng nǚ yīng， lìng lì yuán huī zhī zǐ yuán zhāo wéi dì， shì wéi běi wèi yòu zhù。 yīn cǐ gāi míng nǚ yīng zài hú tài hòu de cāo zòng zhī xià， cōng cōng dēng wèi yòu cōng cōng sǐ qù， gù lì shǐ shàng lián tā de míng zì dōuméi liú xià， yī bān kě chēng“ yuán gū niàn”， hú tài hòu zhī hòu cōng cōng gěi nǚ yīng jiā shàng shì hào shāng dì（ yī bān zhèng shǐ bù kě jiàn）， suǒ yǐ běi wèi yuán gū niàn cái shì zhōng guó lì shǐ shàng dì yī wèi nǚ huáng dì。
② yé lǜ pǔ sù wán： xī liáo rén zōng yé lǜ yí liè zhī nǚ， gōng yuán１１６３ nián， rén zōng bìng sǐ， yóu yú tài zǐ yé lǜ zhí lǔ gǔ nián yòu， yí mìng yé lǜ pǔ sù wán chēng zhì； gōng yuán１１６４ nián， yé lǜ pǔ sù wán zhèng shì chēng zhì， gǎi yuán chóng fú， hào chéng tiān tài hòu， hòu yóu yú gōng diē xiāo wò lǐ cì hé fù mǎ xiāo duǒ lǔ bù de kòng zhì， yé lǜ pǔ sù wán hào chēng huáng dì， chēng chéng tiān huáng dì， bù dào jǐ tiān， xiāo xī zǒu lòu， yé lǜ pǔ sù wán bèi shā， yé lǜ zhí lǔ gǔ jí wèi。 yé lǜ zhí lǔ gǔ shì hào“ chéng tiān tài hòu”， tā yě shì zhōng guó lì shǐ zuì hòu yī wèi nǚ huáng dì。
hòu shì píng jià
chén zǐ 'áng duì wǔ zé tiān de píng jià， shuō dào zé tiān de yòng rén zhī dào : yù shōu rén xīn yóu wù bō qǐ , hóng wěi rèn zhī yì , kāi jí yǐn zhī mén , jìn yòng bù yí , qiú fǎng wú juàn , fēi dàn rén dé jiàn shì , yì dé zì jǔ qí cái . suǒ jiàn bì xíng , suǒ jǔ zé shì yǐ zhì dāng dài wèi zhī rén zhī míng , lěi cháo lài duō shì zhī yòng ......
máo zé dōng zhè yàng píng jià wǔ zé tiān： wǔ zé tiān què shí shì gè zhì guó zhī cái， tā jì yòu róng liàng， yòu yòu shí rén zhī zhì， hái yòu yòng rén zhī shù。
guō mò ruò duì wǔ zé tiān de píng jià：“ zhèng qǐ kāi yuán， zhì hóng zhēnguàn”。
qīn wáng
1. táng tài zōng lǐ shì mín（ wǔ zé tiān chū rù gōng wéi lǐ shì mín cái rén， yě jí hòu gōng pín fēi zhī yī， èr rén wú zǐ sì）
2. táng gāo zōng lǐ zhì
nán chǒng
1. xuē huái yì
2. shěn nán miù
3. zhāng chāng zōng
4. zhāng yì zhī
zǐ
1. xiào jìng huáng dì ( dài wáng )( céng yòu miào hào héng héng táng yì zōng ) lǐ hóng
2. zhāng huái tài zǐ ( lù wáng， hòu gǎi fēng yōng wáng ) lǐ xián（ céng gǎi míng lǐ dé）
3. zhōng zōng lǐ xiǎn（ céng yòng míng lǐ zhé）
4. ruì zōng lǐ dàn（ céng yòng míng lǐ xù lún、 lǐ lún）
nǚ
1. ān dìng gōng zhù zǎo shāng， hòu lái wǔ zé tiān shōu yǎng táng gāo zǔ nǚ qiān jīn gōng zhù， bìng gǎi qí fēng hào wéi 'ān dìng gōng zhù。
2. tài píng gōng zhù lǐ lìng yuè
zá lù
xiāng chuán táng tài zōng zài shì shí， céng qǐng tiān wén shī suàn mìng， tiān wén shī rèn wéi， bù chū sān shí nián， lǐ shì jiē wáng yú yī gè xìng wǔ de rén shǒu lǐ。 yú shì tài zōng tú shā wǔ shì cháo chén， méi xiǎng dào suǒ suàn zhě jìng shì tā shēn biān de wǔ mèi niàn。
xiāng chuán gǎn yè sì shí qī， lǐ zhì yòu cì qián wǎng jì bài， kàn dào wǔ zé tiān hòu biàn hún bù shǒu shè。 dāng shí， yǔ xiāo shū fēi zhēng chǒng de wáng huáng hòu， biàn chèn cǐ nà wǔ zé tiān wéi zì jǐ pài xì， gēn xiāo shū fēi duì kàng， méi xiǎng dào liǎng rén jiē wáng yú wǔ zé tiān zhī shǒu。
wǔ zé tiān chēng dì hòu， yì yòu duō míng nán chǒng。 qí zhōng zuì chū míng zhě nǎi féng xiǎo bǎo（ xuē huái yì）， wǔ zé tiān hòu pài tā zài luò yáng dōng de bái mǎ sì chū jiā， fǎ míng huái yì， dàn réng yǔ wǔ zé tiān sī tōng。 mǒu nián yú lán pén jié， dāng shí yǐ jīng zhú jiàn shī chǒng de huái yì， wéi tǎo wǔ zé tiān zhù yì， huǒ shāo míng táng， huǒ shì màn yán zhěng gè luò yáng。
wǔ zé tiān wèile gǎi gé wén huà， chuàng zào liǎo zé tiān wén zì。 bù fēn de zé tiān wén zì hái chuán dào rì běn、 hán guó， shèn zhì chéng wéi mǒu xiē rì běn rén de rén míng yòng zì。