| xiǎnshìdìtú | | | tǔbō shì yī gè zài lì shǐ shàng wèi yú qīngzàng gāo yuán de wáng guó， yóu sōng zàn gān bù dào dá mó yán xù liǎng bǎi duō nián， shì xīzàng zhè piàn tǔ dì yòu shǐ yǐ lái chuàng lì de dì yī gè zhèng quán。 suī rán yòu zī liào shuō míng xīzàng zǎo qī yǐ jīng jiàn lì liǎo yī gè zhèng zhì shí tǐ， dàn guān yú liù shì jì mò yǐ qián de qíng kuàng hái méi yòu què záo de lì shǐ zhèng jù。 xī yuán liù shì jì shí， yī gè míng jiào náng rì lùn zàn（ 570 nián -620 nián） de bù luò qiú cháng qǐ tú yòng wǔ lì jiān bìng qí lín jìn de bù luò。 hòu lái tā de 'ér zǐ sōng zàn gān bù（ 620 nián -649 nián） wán chéng liǎo zhè xiàng shǐ mìng。 xī yuán qī shì jì chū， sōng zàn gān bù xiān hòu zhēng fú、 jiān bìng sū pí、 yáng tóng、 bái lán、 dǎng xiàng、 fù guó děng gǔ qiāng rén bù luò， jiàn chéng qiáng dà de tǔbō wáng cháo， jiàn dū luó xiē（ suò）（ jīn lā sà）， zhè bèi rèn wéi shì dì yī gè zhēn zhèng tǒng yī liǎo xīzàng de rén。
“ tǔbō ” de dú yīn
zài zhōng guó dà lù， yòu yī xiē shǐ xué jiā bǎ“ tǔbō ” dú chéng tǔbō， ér qí tā dà lù xué zhě， yǐ jí tái wān hé xī fāng zàngxué jiā yī bān dú wéi tǔfān。 lìng wài rì běn rén dú zuò " ト バ ン "， jí toban。 guān yú zhè gè wèn tí， kě yǐ shuō shì zhòng shuō fēn yún， shàng wú dìng lùn。
rèn wéi yīnggāi dú tǔbō de xué zhě tí chū xī fāng yǔ yán duì cáng qū de míng Tibet， hàn yǔ“ tǔbō ” hé zàngwén bod sān gè míng chēng xiāng duì yìng， fān zì shì zàngyǔ bod de yì yīn， suǒ yǐ yīnggāi dú rù shēng（ shān hé yī rù mò bāng）， xiāng dāng yú pǔ tōng huà de bō。
chí xiāng fǎn guān diǎn de xué zhě zé tí chū， zài《 guǎng yùn》 lǐ fān zì de fǎnqiè wéi fǔ fán qiē（ shān hé sān píng yuán fēi）， shǔ yú píng shēng， méi yòu rù shēng de dú fǎ， yīn cǐ cóng yīn yùn xué de jiǎo dù， méi yòu rèn hé zhèng jù bǎ fān zì dú chéng bō。
yì yòu xué zhě yǐ wéi“ tǔbō ” shì táng rén fān yì tibet( huò toubod) de shí hòu gù yì wù yì， yòng“ fān” wéi míng yǐ biǎn dī tǔbō wáng guó de dì wèi。
【 tǔbō de qǐ yuán jí jiàn lì】
tǔbō yī cí , shǐ jiàn yú táng cháo hàn wén shǐ jí。 fān， zàngyǔ zuò“ bod”， wéi gǔ dài zàngzú zì chēng。 gēn jù jiào pǔ biàn de shuō fǎ， fān shì yóu gǔ dài zàngzú xìn fèng de yuán shǐ zōng jiào ──“ běn”（ bon） yīn zhuǎn 'ér lái； yě yòu rén rèn wéi， fān yì wéi nóng yè， yǔ zhuó（ bro， mù yè） xiāng duì。 tù， duō shù rén rèn wéi shì hàn yǔ“ dà” de yīn zhuǎn， xì jiù tǔbō xiàng táng cháo zì chēng“ dà fān” ér yīn yì； yě yòu jiě shì wéi zàngyǔ“ lho”（ yì wéi shān nán， tǔbō wáng shì de fā xiáng dì） huò“ stod”（ yì wéi shàng bù， jí xī bù） de yīn zhuǎn。
6 shì jì shí， xīng qǐ yú jīn xīzàng shān nán dì qū zé dāng、 qióng jié yī dài de zàngzú xiān mín yǎ lóng bù， yǐ yóu bù luò lián méng fā zhǎn chéng wéi nú lì zhì zhèng quán。 qí lǐng xiù rén wù dá bù niè sài、 náng rì lùn zàn fù zǐ， zhú jiàn jiāng shì lì kuò zhǎn dào lā sà hé liú yù。 7 shì jì chū， náng rì lùn zàn zhī zǐ sōng zàn gān bù yǐ wǔ lì jiàng fú gǔ dài qiāng rén sū pí（ jīn xīzàng běi bù jí qīng hǎi xī nán bù）、 yáng tóng（ jīn xīzàng běi bù） zhū bù， jiāng shǒu yì qiān zhì luó xiē（ jīn lā sà）， zhèng shì jiàn lì tǔbō wáng cháo。
suī rán 'àn zhào zàngzú lì shǐ de chuán tǒng， sōng zàn gān bù shì dì 33 rèn tǔbō guó wáng， dàn shì yīn wéi zài tā jí wèi zhī qián zàngwén shàng wèi chuàng zhì， suǒ yǐ hěn nán kěn dìng zài tā zhī qián de tǔbō wáng de lì shǐ zhèng què xìng。 zài《 xián zhě xǐ yàn》 děng zàngwén lì shǐ shū hé zài dūn huáng fā jué de gǔ zàngwén lì shǐ wén xiàn lǐ jìzǎi zhe zài sōng zàn gān bù zhī qián de tǔbō zàn pǔ de xǔ duō chuán shuō。
[ biān ji běn duàn ]
【 tǔbō de jiāng yù】
tǔbō zài qí zàn pǔ（ shǒu lǐng） sōng zàn gān bù shí qī jué qǐ， yóu shān nán pǐ bō chéng（ jīn xīzàng qióng jié xiàn） qiān dū luó xiē（ yī zuò luó suō， jīn xīzàng lā sà shì）， jiān bìng liǎo sū pí、 yáng tóng děng bù， yòu pò dǎng xiàng、 bái lán， jī bài tǔyùhún， qǔ dé qí jiù dì， xiàng xī zhēng fú liǎo zài jīn kè shí mǐ 'ěr dì qū de dà、 xiǎo bó lǜ， xiàng nán qǔ dé liǎo ní pó luó（ jīn ní bó 'ěr） děng dì， bù jǐn tǒng yī liǎo qīngzàng、 kāng cáng gāo yuán， ér qiě zhàn yòu jīn sì chuān xī bù、 diān xī běi děng dì。 ān shǐ zhī luàn hòu， tǔbō xiàng dōng、 xiàng nán kuò zhǎn， qǔ dé liǎo táng cháo dà piàn tǔ dì。 8 shì jì hòu qī zhì 9 shì jì chū， tǔbō de jiāng yù dá dào jí shèng， xī qǐ cōng lǐng， dōng zhì lǒng shān、 sì chuān pén dì xī yuán， běi qǐ tiān shān shān mài、 jū yán hǎi， nán zhì xǐ mǎ lā yǎ shān nán lù。 ９ shì jì zhōng yè， tǔbō fā shēng nèi luàn， guó shì shuāi luò， yǐ hòu nèi bù fēn liè。 １ ０ shì jì shí， hé lǒng dì qū zhǐ shèng xià yī xiǎo bù fēn， qí lián shān nán lù de 'ā chái shì yuán chén shǔ yú tǔbō de tǔyùhún bù luò， zài jīn qīng hǎi dì qū de tǔbō zú chēng wéi tuō sī má， zài yuán tǔbō zhōng xīn dì qū de chēng wéi wū sī， qí dōng wéi bō wō、 gǎn， qí xī wéi cáng， jīn 'ā lǐ dì qū、 kè shí mǐ 'ěr dì qū fēn wéi nà lǐ、 gǔ gé、 bù ràng、 rì tuō、 má yù děng bù。
[ biān ji běn duàn ]
【 tǔbō de tǒng zhì】
sōng zàn gān bù de tǔbō wáng cháo shì yìng nú lì shè huì de xū yào， zhì dìng fǎ lǜ jí zhí guān、 jūn shì zhì dù， tǒng yī dù liàng héng， chuàng zhì wén zì， yǔ táng cháo jí tiān zhú（ jīn yìn dù）、 ní pó luó（ jīn ní bó 'ěr） guǎng fàn jiāo wǎng， yǐn rù fēng jiàn wén huà， fó jiào yě yú cǐ shí zhèng shì chuán rù tǔbō 。
8 shì jì hòu bàn qī， chí sōng dé zàn wéi zàn pǔ shí， tǔbō shí lì zuì wéi qiáng shèng， tǒng xiá fàn wéi chú qīngzàng gāo yuán wài， yuǎn dá 'ān xī sì zhèn（ jīn xīn jiāng tiān shān nán lù） jí hé xī lǒng yòu（ jīn gān sù shěng） děng dì。 cǐ shí， fó jiào zài yǔ běn jiào bù duàn dǒu zhēng， bìng zài wáng shì de dà lì fú zhí xià， shì lì yòu liǎo jìn yī bù de fā zhǎn， wáng cháo kāi shǐ shè zhì“ què lùn”（ sēng xiāng）， kāi fó jiào sēng rén zhǎng zhèng zhī xiān shēng。
zài tǔbō shè huì zhōng， wáng shì hé guì zú shì nú lì zhù jiē jí， qí yú de réndōu shì zhǔmín。 zhǔmín bāo kuò píng mín hé nú lì。 ８ shì jì zhōng yè yǐ hòu， bù jǐn zhǔmín fǎn kàng nú lì zhù jiē jí de dǒu zhēng dié qǐ， zài nú lì zhù jiē jí nèi bù， wáng shì hé guì zú zhī jiān de quán lì juézhú yě hěn jī liè。 wáng shì hé guì zú de dǒu zhēng， wǎng wǎng yǐ zōng jiào shàng fó jiào hé běn jiào de dǒu zhēng fǎn yìng chū lái。
móu ní zàn pǔ zài wèi qī jiān， céng sān cì xià lìng píng jūn zhǔmín cái fù， yǐ huǎn hé jiē jí máo dùn， háo wú chéng xiào。 9 shì jì chū， chí dé sōng zàn、 chí zǔ dé zàn fù zǐ liǎng dài zàn pǔ， xiāng jì dà lì fā zhǎn fó jiào。 qí shí， wáng cháo zhèng wù bǎ chí zài fó jiào sēng rén bō chǎn bù zhī shǒu。 chí zǔ dé zàn guī dìng liǎo yī rén chū jiā wéi sēng， qī hù píng mín gòngyǎng de zhì dù， hái zhì dìng liǎo yán xíng jùn fǎ， zhèn yā fǎn fó shì lì， yòu jí lì yǔ táng cháo hé méng（ gōng yuán 823 nián suǒ lì“ táng fān huì méng bēi”， yī chēng“ shēng jiù hé méng bēi”、“ cháng qìng huì méng bēi”， zhì jīn zài lā sà dà zhāo sì qián bǎo cún wán hǎo）， yǐ yì zhì guì zú shì lì， zuì hòu zāo dào chóng xìn běn jiào de guì zú quán chén shā hài。 qí hòu， dá mǎ zài guì zú shì lì de yōng dài xià jí zàn pǔ wèi， lì xíng“ jìn fó chóng běn” de zhèng cè， xuán bèi cì shā， wáng cháo bēng kuì。
9 shì jì hòu bàn yè， zài jīng guò yīcháng xíjuǎn tǔbō quán jìng de nú lì píng mín dà qǐ yì zhī hòu， tǔbō nú lì zhì shè huì quán miàn wǎ jiě。
táng cháo de wén chéng gōng zhù、 jīn chéng gōng zhù xiān hòu yǔ tǔbō zàn pǔ sōng zàn gān bù hé chí dé zǔ zàn lián yīn， cù jìn liǎo táng cháo hé tǔbō zhī jiān de jīng jì、 wén huà jiāo liú。 yǔ 'èr gōng zhù jià rù tǔbō de tóng yī shí qī， zhōng yuán dì qū de xiān jìn shēng chǎn jì shù hé kē xué zhī shí lù xù chuán dào tǔbō ， duì tǔbō shè huì de fā zhǎn chuàng zào liǎo yòu lì de tiáo jiàn。 yǔ cǐ tóng shí， tǔbō de xùchǎn pǐn jí zhuāng shì、 yóu yì děng， yě chuán rù zhōng yuán dì qū。
sōng zàn gān bù céng jiē shòu táng cháo guān wèi（ fù mǎ dū wèi） hé fēng jué（ xī hǎi jùn wáng、 cóng wáng）， diàn dìng liǎo tǔbō yǔ táng cháo zhèng zhì shàng de qīn mì guān xì。 táng cháo yǔ tǔbō zhī jiān suī rán cháng qī chǔyú hé zhàn bù dìng de jú miàn， dàn shuāng fāng jiāo wǎng mìqiè， mín jiān jiē chù gèng wéi pín fán，“ jīn yù qǐ xiù， wèn yí wǎng lái， dào lù xiāng wàng， huān hǎo bù jué”， shì táng、 fān guān xì de zhù liú。
tǔbō shè huì shēng chǎn yǐ nóng、 mù yè wéi zhù。 nóng zuò wù yòu qīng kē、 xiǎo mài、 qiáo mài děng； shēng chù yòu máo niú、 mǎ、 tuó、 yáng děng。 yòu shāo tàn、 yě tiě、 zhì jiāo、 máo zhì děng shǒu gōng yè。 yě tiě yòu jiào gāo shuǐ píng， néng zài jiāng miàn shàng jià shè tiě suǒ qiáo。
tǔbō shí qī de bēi míng、 mù jiǎn、 wén shū、 jīng juàn děng， shàng yòu dà liàng bǎo cún zhì jīn， shì yán jiū tǔbō shè huì、 lì shǐ de bǎo guì zī liào。
tǔbō wáng cháo bēng kuì hòu， sòng cháo、 yuán cháo hé míng cháo chū nián de hàn wén shǐ jí réng fàn chēng qīngzàng gāo yuán jí dāng dì rén mín wéi“ tǔbō ” huò“ xī fān”。
yǔ dà táng de guān xì
sōng zàn gān bù yú táng tài zōng zhēnguàn bā nián（ 634 nián） qiǎn shǐ yǔ táng xiū hǎo， táng yě pài chén rù fān。 xī yuán 638 nián， sōng zàn gān bù pài zhuān shǐ qù cháng 'ān qǐng hūn。 liǎng nián zhī hòu， yòu pài dà chén lù dōng zàn shǐ táng qiú hūn， táng tài zōng biàn yǐ zōng shì zhī nǚ wén chéng gōng zhù xǔ jià yú tǔbō zàn pǔ sōng zàn gān bù， bìng pài lǐ bù shàng shū jiāng xià wáng lǐ dào zōng chí jié hù sòng。 641 nián wén chéng gōng zhù rù fān，《 táng shū》 jìzǎi sōng zàn gān bù qīn yíng yú hé yuán， wén chéng gōng zhù jìn fān shí bǎ gè zhǒng dà táng de shēng chǎn jì shù zhuǎn rù tǔbō ， rú yíng zào yǔ gōng jì zhù zuò liù shí zhǒng， néng zhì 404 zhǒng jí bìng de yī fāng bǎi zhǒng， zhěn duàn fǎ wǔ zhǒng， yī liáo qì xiè liù zhǒng， yī xué lùn zhù sì zhǒng， hái yòu dà pī rì yòng pǐn hé nóng zuò wù zhǒng zǐ děng。 wén chéng gōng zhù zài tǔbō shēng huó liǎo jiāng jìn 40 nián， yú 680 nián qù shì。
xīzàng lì shǐ
zhè cì lián yīn shì dà táng yǔ tǔbō tǒng zhì zhě zhī jiān dì yī cì jiàn lì qǐ zhèng shì de lián xì。 dà duō shù lì shǐ xué jiā yě zàn yáng sōng zàn gān bù cóng ní bó 'ěr wáng shì qǔ dé yī wèi gōng zhù。 dàn shì fǒu què yòu qí shì hái cún zài huái yí， yīn wéi zǎo qī lì shǐ bìng méi yòu zhè yī jìzǎi。 suī rán yòu xiē zhèng jù biǎo míng zhè yī shí qī xīzàng duì fó jiào bìng fēi quán rán wú zhī， dàn zhù yào shì yóu yú dà táng gōng zhù duì qí zhàng fū de yǐng xiǎng cái shǐ dé fó jiào zài xīzàng guǎng fàn chuán bō。
zài sōng zàn gān bù zài shì de shí qī， táng fān zhī jiān bǎo chí zhe hé píng yǒu hǎo de guān xì， shuāng fāng shǐ jié lái wǎng zhú nián zēng jiā。 jù bù wán quán tǒng jì， zì zhēnguàn sì nián（ 630 nián） kāi shǐ， dào 842 nián， shuāng fāng lái wǎng gòng 191 cì， qí zhōng dà táng guān yuán rù fān 66 cì， tǔbō guān yuán shǐ táng 125 cì。 645 nián táng tài zōng qīn zhēng gāo jù lì hòu fǎn huí cháng 'ān， sōng zàn gān bù pài gá 'ěr dōng zàn yù sòng dào cháng 'ān zhù hè kǎi xuán， bìng xiàn gāo qī chǐ de huáng jīn zhù chéng de 'é zuò wéi lǐ pǐn。 648 nián dà táng shǐ chén wáng xuán cè fèng mìng chū shǐ tiān zhú， shì féng tiān zhú fā shēng zhàn luàn， dà táng shǐ chén bèi qiǎng jié， wáng xuán cè táo dào tǔbō ， sōng zàn gān bù pài bīng bāng zhù， bìng zhēng bīng yú ní bó 'ěr， yóu wáng xuán cè dài lǐng qián wǎng tiān zhú， píng dìng liǎo zhàn luàn， shǐ dà táng shǐ tuán shùn lì fǎn huí， bìng xiàn fú yú cháng 'ān。 hòu lái wáng xuán cè zài táng gāo zōng xiǎn qìng sān nián（ 658 nián） hái jīng guò tǔbō chū shǐ tiān zhú， zhì jīn zài xīzàng jí lóng xiàn hái bǎo cún yòu tí wéi《 dà táng tiān zhú shǐ chū míng》 de mó yá shí kè。 649 nián xià tiān táng tài zōng qù shì， táng gāo zōng jí wèi， qiǎn shǐ rù fān gào sàng， bìng fēng sōng zàn gān bù wéi fù mǎ dū wèi xī hǎi jùn wáng。 sōng zàn gān bù pài zhuān shǐ dào cháng 'ān diào jì， xiàn jīn yín zhū bǎo 15 zhǒng zhì yú tài zōng líng qián， bìng shàng shū biǎo shì duì táng gāo zōng jí wèi de zhù hè hé zhī chí。 yòu zài zhì shū sī tú zhǎngsūn wú jì chēng：“ tiān zǐ chū jí wèi， ruò chén xià yòu bù zhōng zhī xīn zhě， dāng lè bīng yǐ fù guó chú tǎo。” táng gāo zōng fēng sōng zàn gān bù wéi“ fù mǎ dū wèi”、“ xī hǎi jùn wáng”， yòu jìn fēng sōng zàn gān bù wéi“ ［ zōng bèi ］ wáng”， bìng kè sōng zàn gān bù shí xiàng lì yǔ táng tài zōng de zhāo líng zhī qián。
sōng zàn gān bù
650 nián sōng zàn gān bù qù shì hòu， yóu sūn zǐ máng lún máng zàn（ en:MangsongMangtsen jì wèi wéi zàn pǔ， yóu dà chén gá 'ěr dōng zàn yù sòng fǔ zuǒ cháo zhèng。 gá 'ěr dōng zàn yù sòng jì chéng sōng zàn gān bù de fāng zhēn， wán shàn fǎ lǜ， qīng chá hù jí， què dìng shuì fù， ān dìng tǔbō nèi bù。 tā lì yòng tǔyùhún wáng shì de nèi zhēng， duō cì dài bīng gōng jī tǔyùhún， shèn zhì yǔ zhī chí tǔyùhún de dà táng fā shēng chōng tū。 670 nián， dà táng wèile zhī chí tǔyùhún， chū dòng shí jǐ wàn dà jūn hù sòng tǔyùhún wáng hái qīng hǎi， gá 'ěr qīn líng dé dào qíng bào hòu lì jí diào jí tǔbō èr shí duō wàn jūn duì yíng zhàn， zài qīng hǎi hú nán miàn de dà fēi chuān zhī zhàn zhōng， táng jūn fùmò。 cóng cǐ tǔbō láo gù kòng zhì liǎo qīng hǎi hú dì qū， bìng jìn yī bù yǔ dà táng zhēng duó lǒng yòu、 hé xī zǒu láng、 ān xī sì zhèn， lì tú qǔ dé duì sī chóu zhī lù de kòng zhì quán， huò dé gèng dà de jīng jì lì yì。 676 nián máng lún máng zàn qù shì， qí yí fù zǐ dū sōng máng bō jié（ en:'Dus-rongMang-po-rje） bèi lì wéi zàn pǔ， gá 'ěr qīn líng jì xù zhǎng zhèng。 yóu yú gá 'ěr shì jiā zú cháng qī zhuān quán， yǔ qí tā guì zú chǎn shēng máo dùn， tóng shí yě wēi xié dào zàn pǔ wáng quán de gǒng gù， dū sōng máng bō jié zhǎngdà hòu， yú 695 nián dào 698 nián duì gá 'ěr jiā zú jìn xíng tǎo fá， qīn líng zài qīng hǎi zōng kā dì fāng bīng kuì zì shā， qí dì zàn pó jí 'ér zǐ mǎng bù zhī shuài bù zhòng tóu jiàng dà táng， zàn pó shòu fēng wéi fǔ guó dàjiàng jūn guī dé jùn wáng， mǎng bù zhī xiān fēng 'ān guó gōng， hòu yǐ zhàn gōng jìn fēng bō chuān jùn wáng， qí hòu yì shì dài zài dà táng dān rèn guān zhí。
dū sōng máng bō jié jiǎn chú gá 'ěr jiā zú hòu， tǔbō wáng quán dé dào jiā qiáng hé gǒng gù， dàn shì bù jiǔ yǐ hòu dū sōng máng bō jié yú 704 nián zài yuǎn zhēng nán zhào shí qù shì， qí zǐ chì dé zǔ zàn（ en:Mes-ag-tshoms） tóng nián jí tǔbō wáng wèi， yīn tā nián jǐn yī suì， yóu qí zǔ mǔ méi lú shì chì mǎ lèi lín cháo tīng zhèng。 zhè yī shí qī chǔyú wǔ zhōu nǚ huáng dì wǔ zé tiān de wǎn nián， zhōu fān shuāng fāng dōubèi lián nián zhàn zhēng suǒ kùn， xī wàng huī fù hé píng yǒu hǎo， dū sōng máng bō jié zài shì shí， chì mǎ lèi jiù céng wèitā xiàng dà zhōu qiú qīn， qí hòu yòu wéi chì dé zǔ zàn xiàng dà zhōu qiú qīn。 705 nián wǔ zé tiān qù shì， táng zhōng zōng fù bì dà táng jí wèi chēng dì。 710 nián， táng zhōng zōng xǔ jīn chéng gōng zhù yú chì dé zǔ zàn。 tóng nián táng zhōng zōng pài zhuān shǐ hé tǔbō de yíng qīn shǐ zhě yī qǐ hù sòng jīn chéng gōng zhù rù cáng， táng zhōng zōng qīn shuài bǎi guān lóng zhòng sòng xíng dào shǎn xī shǐ píng xiàn， bìng yīn tǔbō de qǐng qiú， bǎ huáng hé jiǔ qū zhī dì cì gěi jīn chéng gōng zhù wéi tānɡ mù yì。 731 nián chì zǔ dé zàn hé jīn chéng gōng zhù qiǎn shǐ xiàng dà táng qǐng qiú《 máo shī》、《 lǐ jì》、《 zuǒzhuàn》 děng， bìng yào qiú dìng jiè hù shì。 chì zǔ dé zàn zài biǎo wén zhōng shuō：“ wài shēng shì xiān huáng dì jiù sù qīn， yòu méng jiàng jīn chéng gōng zhù， suì hé tóng wéi yī jiā， tiān xià bǎi xìng， pǔ jiē 'ān lè。” 733 nián táng fān shuāng fāng zài chì lǐng（ qīng hǎi rì yuè shān） lì bēi dìng jiè， yú chì lǐng、 gān sōng lǐng hù shì， shuāng fāng biān jiāng hé guān yuán cān jiā， bìng tōng gào gè dì， shuāng fāng hé hǎo jìn zhǐ hù xiāng qiǎng lüè。
bù jiǔ， yóu yú táng fān shuāng fāng dū xiǎng kuò dà zì jǐ de quán shì， ér qiě biān jiāng yě xiǎng cóng zhàn zhēng zhōng huò qǔ gōng míng， zhàn shì suì qǐ。 tǔbō běi miàn yǔ tū qí shī lián hé， dōng nán yǔ yún nán de nán zhào lián hé， hé bīng duì táng zào chéng jù dà wēi xié。 yuē zài 754 nián， dān rèn dà lùn de mò dōng zé bù hé lǎng mài sè děng zuò luàn， chì dé zǔ zàn bèi hài， dào 755 nián tǔbō wáng cháo píng dìng pàn luàn， nián jǐn shí sān suì de chì sōng dé zàn jì wèi。 jiù zài zhè yī nián dà táng fā shēng“ ān shǐ zhī luàn”， táng xuán zōng cóng cháng 'ān táo dào sì chuān， táng cháo tíng chōu diào dà liàng duì fù tǔbō de jūn duì qù píng luàn， shǐ dé xī miàn de fáng wù kōng xū， tǔbō xiàngjī zhàn lǐng liǎo lǒng yòu、 hé xī、 ān xī sì zhèn dà táng de dà piàn dì qū， bìng zài 763 nián 10 yuè， chéng dà táng jūn chén bù hé zhī jī， jí zhōng yuē 'èr shí wàn jūn duì dōng jìn， zhí rù cháng 'ān， táng dài zōng cāng huáng chū bēn shǎn zhōu。 tǔbō jūn zhàn lǐng cháng 'ān shí wǔ tiān， tóng shí lì jīn chéng gōng zhù de zhí zǐ（ shí jì shàng yǔ jīn chéng gōng zhù tóng bèi） guǎng wǔ wáng lǐ chéng hóng wéi huáng dì， bìng shè zhì bǎi guān。 hòu fān jūn bù shì yìng cháng 'ān qiū jì de kù rè， tǔbō jūn zhōng jí bìng liú xíng， jiā shàng dà táng qín wáng zhī jūn bī jìn， tǔbō jūn zhù dòng tuì chū cháng 'ān。 zài chì sōng dé zàn zài wèi de shí qī， tǔbō wáng cháo de xiá dì dà dà kuò zhāng， dōng miàn yǔ dà táng dà tǐ shàng yǐ lǒng shān wéi jiè， hái duō cì jìn dào bǎo jī， wēi xié cháng 'ān， běi dào níng xià hè lán shān yǔ huí gē xiāng jiē， nán miàn yǐ nán zhào wéi shǔ guó， xī miàn jìn yòu 'ān xī sì zhèn， zài zhōng yà yǔ dà shí xiāng kàng。 jù zàngwén shǐ jí jìzǎi， cǐ shí tǔbō hái yī dù jìn dào xǐ mǎ lā yǎ shān yǐ nán de héng hé běi 'àn。
jù lì shǐ jìzǎi， cóng xī yuán 705 nián zhì 822 nián， táng cháo hé tǔbō gòng huì méng bā cì， qí zhōng dì bā cì huì méng bēi zhì jīn réng chù lì zài lā sà dà zhāo sì qián。 yīn wéi dì bā cì huì méng shì zài táng mù zōng cháng qìng yuán nián zhì 'èr nián（ 821 nián zhì 822 nián） jìn xíng de， suǒ yǐ yě chēng wéi“ cháng qìng huì méng”。 méng wén rú xià：
dà táng wén wǔ xiào dé huáng dì yǔ dà fān shèng shén zàn pǔ， jiù shēng 'èr zhù， shāng yì shè jì rú yī， jié lì dà hé méng yuē， yǒng wú lún tì， shén rén jù yǐ zhèng zhī， shì shì dài dài， shǐ qí chēng zàn。 shì yǐ méng wén jié mù， tí zhī yú bēi yě。 wén wǔ xiào dé huáng dì yǔ zàn（ pǔ） bì xià， èr shèng jiù shēng， ruì zhé hóng bèi， xiǎo jīn yǒng zhī tún， xiǎng jīn mǐn zhī qíng， ēn fù qí wú nèi wài， shāng yì yè tóng， wù jīn wàn xìng 'ān tài， suǒ sī rú yī， chéng jiǔ yuǎn dà shàn， zài xù jiù qīn zhī qíng， chóngshēn lín hǎo zhī yì， wèicǐ dà hé yǐ。 jīn fān hàn 'èr guó， gè shǒu jiàn guǎn běn jiè，（ táo mǐn yǐ dōng， dà táng fēng jiāng， qí sài） yǐ xī， jìn shì dà fān jìng tǔ， bǐ cǐ bùwèi kòu dí， bù jǔ bīng gé， bù xiāng qīn móu fēng jìng。 huò yòu cāi zǔ， zhuō shēng wèn shì qì， gěi yǐ yī liáng fàng guī。 jīn shè jì yè tóng rú yī， wèicǐ dà hé。 rán jiù shēng xiāng hǎo zhī yì， shàn yì měi xū tōng chuán， bǐ cǐ yì qí， yī（ rèn cháng xiāng wǎng lái， liǎng lù） fān hàn， bìng yú jiāng jūn gǔ jiāo mǎ， qí suí róng shān yǐ dōng， dà táng zhǐ yìng， qīng shuǐ xiàn yǐ xī， dà fān gōng yìng， xū hé jiù shēng qīn jìn zhī lǐ， shǐ qí liǎng jiè yān chén bù yáng， wǎng wén kòu dào zhī míng， fù wú jīng kǒng zhī huàn。 fēng rén chè bèi， xiāng tǔ jù 'ān， rú sī lè yè zhī（ ēn， chuí yú wàn dài， zàn měi zhī shēng）， biàn yú rì yuè suǒ zhào yǐ。 fān yú fān guó shòu 'ān， hàn yì hàn guó shòu lè， cí nǎi hé qí dà yè 'ěr， yǐ cǐ méng shì， yǒng jiǔ bù dé yí yì，（ yú） sān bǎo jí zhū xián shèng， rì yuè xīng chén， qǐng wéi zhī zhèng。 rú cǐ méng yuē， gè zì qì chén。 xíng shēng wéi méng， shè cǐ dà yuē， cháng bù yǐ cǐ shì， fān hàn（ bèi yuē pò méng zhě， shòu qí yāng） huò yě。 réng xū chóu（ bào） jí wéi yīn móu zhě， bù zài pò méng zhī xiàn。 fān hàn jūn chén， bìng qǐshǒu lì shì， zhōu xì wéi wén， èr jūn zhī yàn， zhèng yǐ guān yìn， dēng tán zhī chén， qīn shǔ xìng míng。 shǒu zhí rú sī shì wén， cáng yú yù fǔ yān。
tǔbō wáng cháo shí qī de xīzàng yī zhí chǔyú běn tǔ de běn jiào yǔ xīn chuán rù de fó jiào liǎng gǔ shì lì de zhēng dǒu zhī zhōng。 841 nián chì zǔ dé zàn bèi fǎn duì fó jiào de dà chén 'àn shā， qí xiōng lǎng dá mǎ bèi fú shàng wáng wèi。 lǎng dá mǎ dài biǎo zhe fǎn duì fó jiào chuán bō de shì lì， 843 nián tā xià lìng jìn zhǐ fó jiào， shā hài sēng rén shǒu lǐng， qiǎngpò sēng rén hái sú， guān bì sì yuàn， huǐ huài fó xiàng、 fó jīng， shǐ chēng“ lǎng dá mǎ miè fó”。 846 nián lǎng dá mǎ bèi sēng rén lā lóng bèi jí yún dān shè sǐ。 dá mǎ de liǎng gè 'ér zǐ zài fù qīn sǐ hòu yòu wéi zhēng duó wáng wèi bào fā nèi zhàn， zhǎng wò jūn quán de jiànglǐng yě suí jí fā shēng hùn zhàn， cháng dá 'èr shí duō nián。 tǒng zhì jí tuán de hùn luàn yòu zài 869 nián yǐn qǐ píng mín bǎi xìng de fǎn shàng zhī luàn， 877 nián qǐ yì jūn fā jué zàn pǔ wáng líng， zhú shā wáng shì hé guì zú， tǔbō wáng cháo chè dǐ bēng kuì， xīzàng 'èr bǎi duō nián de tǒng yī jú miàn dào cǐ gào zhōng。 hòu lái de xīzàng xíng chéng xǔ duō bù luò、 tǔ bāng děng。 dà táng còu qiǎo yě tóng shí dài fā shēng liǎo lèi sì de shì jiàn。 xī yuán 907 nián dà táng miè wáng， jìn rù liǎo wǔ dài shí guó de yòu yī dà fēn liè shí qī， zhí zhì zuì hòu běi sòng de jiàn lì。
yǔ dà sòng de guān xì
xī yuán 960 nián， běi sòng jiàn lì。 yóu yú dà sòng de suǒ chù de dì qū de yuán gù， yǔ yuǎn lí hàn zú dì qū de wèi cáng děng dì zàngzú gè bù lián xì jiāo wǎng jiào shǎo， dàn yǔ lín jìn hàn zú dì qū de gān、 qīng、 chuān、 diān zàngzú gè bù zé xiāng duì mìqiè。
dà sòng kāi guó bù jiǔ， yuán tǔbō dì guó de yī gè bù luò shǒu lǐng de hòu yì gū sī luo zài yǐ miǎo chuān（ jīn lè dū）、 qīng táng（ jīn xī níng） wéi zhōng xīn de qīng hǎi shěng huáng shuǐ liú yù jiàn lì liǎo zhèng quán。 zhè shì dāng shí yǐ cáng zú wéi zhù tǐ de yī gè zuì dà de dì fāng fēng jiàn zhèng quán。 gū sī luo duō cì qiǎn shǐ xiàng sòng cháo huáng dì nà gòng， bìng qǐ guān zhí。 xī yuán 1032 nián（ míng dào yuán nián）， sòng rén zōng fēng gū sī luo wéi“ níng yuǎn dàjiàng jūn、 ài zhōu tuán liàn shǐ”， bìng gěi yǐ yōu hòu de fèng lù。 xī yuán 1041 nián（ kāng dìng 'èr nián）， dà sòng huáng yòu fēng gū sī luo wéi“ jiǎn xiào tài bǎo chōng bǎo shùn、 hé xī děng jūn jié dù shǐ”。 cǐ hòu， gū sī luo de zǐ sūn jì chéng rén dǒng zhān、 ā lǐ gǔ、 xiā zhēng、 lǒng děng， shì dài jūn yóu dà sòng fēng guān rèn zhí。 gū sī luo bù tǒng zhì dì qū， lì shǔ yú běi sòng quán guó 'èr shí liù lù zhōng de qín fèng lù。 dào xī yuán 1116 nián（ zhèng hé liù nián）， gū sī luo bù dì qū quán bù gǎi wéi sòng cháo de jùn xiàn。 cǐ wài， sòng zhēn zōng huáng dì hái yú xī yuán 1001 nián（ xián píng sì nián） jiā fēng liáng zhōu（ wǔ wēi） zàngzú liù gǔ bù shǒu lǐng pān luó zhī wéi“ yán zhōu fáng yù shǐ jiān líng zhōu xī miàn dū xún jiǎn shǐ” de guān zhí。
cóng xī yuán 11 shì jì kāi shǐ， dà sòng zài jīn gān sù shěng nán bù、 hé xī zǒu láng、 qīng hǎi shěng dōng bù、 xī kāng děng dì qū， dà lì tuī xíng tún tián shù biān de zhèng cè， yǐ duì fù xī xià de rù fàn， zēng jiā fáng wèi lì liàng。 zài cǐ jī chǔ shàng， dà sòng xiàng hé xī zǒu láng děng dì de zàngzú bù luò bō fā gōng jiàn jí qí tā wǔ qì， bìng zhāo mù zàngzú gōng jiàn shǒu， zài cáng rén zhōng jiàn lì lèi sì dà sòng mín bīng de jūn shì tǐ zhì， yǐ gòng tóng fáng yù xī xià rén de rù fàn jí xí rǎo。 sòng jiāng wáng sháo zài jīn gān sù lín xià、 lín táo yī dài dà liàng kāi tuò tǔ dì， zhāo nà 30 duō wàn cáng rén cóng shì kěn zhǒng。 zhù míng de chá mǎ hù shì yě zài jīn sì chuān yǎ 'ān、 gān sù lín xià yǐ jí shǎn xī yī xiē dì qū de dà sòng zhuān shè shì chǎng shàng jìn xíng， kāi shǐ liǎo 'ěr hòu shù bǎi nián cáng qū mǎ pǐ yǔ hàn qū chá yè de jīng cháng gù dìng jiāo yì。
【 bēng kuì zhī hòu】
tǔbō wáng cháo zì lǎng dá mǎ sǐ hòu， qí 'èr zǐ wò sōng hé yǒng dān gè jù yī fāng， hù zhēng quán wèi， gōng fá bù jǐ。 bǎi xìng xiāng jì qǐ lái， zài gè dì jǔ xíng liǎo dà guī mó qǐ yì， qǐ yì jūn zhōng guī mó jiào dà de yòu liǎng zhī：
1、 dāng dōng běi bù zhèn jiāng hùn zhàn shí， tǔbō suí jūn nú lì zài hé lǒng dì qū fā dòng liǎo dà bào dòng， zì hào“ wēn mò” jūn， zhè gè qǐ yì jūn de zhù yào cān jiā zhě shì hé lǒng dì qū de tǔbō nú bù， chú cǐ zhī wài hái yòu shòu tǔbō nú lì zhù nú yì de hàn rén hé qí tā mín zú。 zhè zhī qǐ yì duì wǔ dà zhì wǎng liǎng gè fāng xiàng fā zhǎn：
① xiàng nán jìn zhù dà dù hé liú yù。（ shǒu lǐng lǔ nòu yuè）
② xiàng xī běi yí jū hé xī， zhù yào shì liáng zhōu yī dài（ jīn wǔ wēi）
zài liáng zhōu yī dài de wēn mò jí tuán， zài jīng jì fā zhǎn de jī chǔ shàng， yóu yuán lái fēn sàn de xiǎo bù luò， zhú jiàn lián hé chéng wèiyòu yī dìng shí lì de dà bù luò， yī gè shì lì hěn qiáng de dì fāng zhèng quán（ jiǎo sī luó zhèng quán）， wǔ dài shí zhōng yuán wáng cháo pài wǎng liáng zhōu de mìng guān duō bù néng lì zú。
dōng běi bù zhèn jiāng hùn zhàn shì zhǐ gōng yuán 843 nián， lùn kǒng rè shuài bīng 'èr shí wàn gōng shàn zhōu（ jīn qīng hǎi lè dū） shǒu jiāng méi lú shì shàng bì bì， ěr hòu， zhěng gè hé xī、 lǒng yòu de tǔbō biān jiāng dū juǎnrù liǎo zhè chǎng hùn zhàn， shí dá 'èr shí yú nián。 gōng yuán 866 nián， lùn kǒng rè wéi tuò bá huái guāng suǒ shā， zhàn zhēng cái zhú jiàn píng xī xià qù。
2、 fā shēng zài tǔbō běn bù de nú lì píng mín bào dòng。
① gōng yuán 869 nián， shǒu gōng jiàng rén shǒu lǐng wéi · kuò jié lè dēng cóng kāng shì qū shuài lǐng qǐ yì jūn xiàng wèi cáng tǐng jìn， xíjuǎn lā sà yī dài， qǔ dé jù dà shèng lì。
② suí hòu wèi rú de wéi · luò bō luò qióng chèn luàn jiē gān 'ér qǐ。（ méi lú shì yǔ bèi shì hùn zhàn）
③ yuē rú（ jīn shān nán、 gōng bù yī dài） de dà nú lì zhù shàng · jiě sài nài zàn qiáng pài nú lì bǎi xìng zài shān dǐng xiū zhù shuǐ qú， gōng chéng hào dà 'ér jiān jù， nú lì bù kān qí kǔ yì zhé mó yǔ cán bào yā pò， tí chū：“ kǎn chū tóu bù rú kǎn rén tóu róng yì !” de qǐ yì kǒu hào， yǐ qīn pǔ hé gōng bù dì qū de liù rén wéi lǐng xiù， fā dòng liǎo bào dòng， gěi liǎo nú lì zhù yǐ chén zhòng dǎ jī。
④ gōng yuán 877 nián， qǐ yì jūn shǒu lǐng xǔ bù dá zé děng sì rén shuài jūn gōng xià shān nán qióng jié， jiāng tǔbō wáng cháo lì dài zàn pǔ de líng mù jué huǐ duō chù， qǔ chū de xùn zàng cái wù， zé yóu jǐ gè shǒu lǐng men guā fēn。 zhè shì tǔbō lì shǐ shàng fàn wéi zuì guǎng， guī mó zuì dà de nóng mín hé nú lì dà bào dòng， chén zhòng dì dǎ jī liǎo tǔbō nú lì zhì shè huì。 shā sǐ liǎo 'ò sōng de 'ér zǐ bèi kē 'ěr zàn（ zài《 zàngzú shǐ lüè》 zhōng jì： gōng yuán 895 nián zài niàn ruò xiāng bō bǎo shā sǐ tǒng zhì gāi dì de 'ò sōng de 'ér zǐ bèi kē 'ěr zàn。《 xīzàng fó jiào shǐ lüè》 zhōng 'ōu sōng de 'ér zǐ bèi kǎo zàn yú gōng yuán jiǔ 'èr sān nián bèi qǐ yì jūn shā sǐ。）
tǔbō wáng cháo bēng kuì zhī hòu， chū xiàn liǎo dà dà xiǎo xiǎo xǔ duō zhèng quán de gē jù jú miàn， qí zhōng chū xiàn liǎo sì gè wáng xì：
1. lā sà wáng xì héng lǎng dá má zhī zǐ yún dān de hòu yì zhàn jù lā sà， chēng wéi lā sà wáng xì。 tā de shì lì duō zài lā sà、 sāng yé、 duǒ kāng děng dì。
2 ． ā lǐ wáng xì héng 'ò sōng zhī sūn ní mǎ ɡǔn tuì jū 'ā lǐ bù ràng wéi wáng， qí sān zǐ fēn bié tǒng zhì mèng yù héng héng lā dá kè wáng xì， bù ràng、 xiàng xióng héng héng gǔ gé wáng shì， zǒng chēng wéi“ shàng bù sān ɡǔn”。 gǔ gé wáng shì zhī hòu lā lá má jiàng qū wò yíng qǐng 'ā dǐ xiá dà shī zhì xīzàng。
3． yà zé wáng xì héng héng ní mǎ ɡǔn de dì shí yī dài sūn jù yà zé wéi wáng， chēng yà zé wáng xì
4． yǎ lóng jué 'ā wáng xì héng héng 'ò sōng zhī sūn zhā xī zōu bā yòu sān gè 'ér zǐ： bā dé、 wò dé、 jī dé， chēng wéi“ xià bù sān dé”。 wò dé de dì sān gè 'ér zǐ chì qióng， jù yǎ lóng qín 'áng dá zé chéng， xíng chéng yǎ lóng jué 'ā wáng xì， ér cì zǐ chì dé de hòu rén zài qīng hǎi dìng jū， chéng wéi zōng kā wáng（ jiǎo sī luó）。
tǔbō guó wáng
àn zhào zàngzú lì shǐ de chuán tǒng， sōng zàn gān bù shì dì 33 rèn tǔbō guó wáng， dàn shì yīn wéi zài tā jí wèi zhī qián zàngwén shàng wèi chuàng zhì， suǒ yǐ hěn nán kěn dìng zài tā zhī qián de tǔbō wáng de lì shǐ zhèng què xìng。 zài《 xián zhě xǐ yàn》 děng zàngwén lì shǐ shū hé zài dūn huáng fā jué de gǔ zàngwén lì shǐ wén xiàn lǐ jìzǎi zhe zài sōng zàn gān bù zhī qián de tǔbō zàn pǔ de xǔ duō chuán shuō。
846 nián， dá mó zàn pǔ bèi shā， tǔbō fēn liè wéi guì zú lǐng zhù gē jù de jú miàn。 yuán cháo hòu shòu dào zhōng yāng wáng cháo de zhí jiē tǒng zhì。
míng zì ( zhuǎn xiě ) míng zì ( hàn wén ) míng zì ( jiù yì ) nián hào chū shēng nián - qù shì nián zài wèi shí jiān
gNya-khribtsan-po niè chì zàn bù qián 129 nián - qián？ nián
Mu-khribtsan-po mù chì zàn bù
Ding-khribtsan-po dīng chì zàn bù
So-khribtsan-po suǒ chì zàn bù
Mer-khribtsan-po měi chì zàn bù
gDags-khribtsan-po dá chì zàn bù
Srib-khribtsan-po shī chì zàn bù
Gri-gungbtsan-po zhì gòng zàn bù
Pu-degung-rgyal bù dé gòng jié
Esholegs 'ài xuě lè
Desholegs dé xuě lè
Thisholegs tí xuě lè
Gurulegs gǔ rú lè
vBrongzhilegs zhòng xiè lè
Ishilegs yī xuě lè
Zanamzinlde sà nán sēn dé
lDevphrulnamgzhungbtsan dé chǔ nán xióng
Sesnolgnamlde sè nuò nán dé
Sesnolpolde sè nuò bù dé
lDesnolnam dé nuò nán
lDesnolpo dé nuò bù
lDergyalpo dé jié bù
lDesprinbtsan dé zhēn cáng
Torilongbtsan jié duō rì lóng zàn
Khribtsannam chì zàn nán
Khrisgradpungbtsan chì zhā bāng zàn
Khrithogrjebtsan chì tuō jí zàn
Lhathothorignyanbtsan chì tuō tuō rì níng xiè
Khrignyangzungsbtsan chì níng sōng zàn jiē lì shī ruò
vBronggnyanldevu zhòng níng dé wū bó nòng ruò
dMuslongdkonpabkrashis dá rì níng sè jù sù ruò
gNam-riSrong-btsan nán rì sōng zàn lùn sù zàn ? nián -629 nián
Srong-btsansgam-po sōng zàn gān bù qì zōng nòng zàn ? nián -650 nián 629 nián -650 nián
Gung-rigung-btsan gòng rì gòng zàn 638 nián -655 nián 650 nián -655 nián
Mang-srongmang-btsan máng sōng máng zàn qǐ lí bá bù 643 nián -676 nián 650 nián -676 nián
vDus-srongmang-po-rje dù sōng máng bō jié qǐ lí nǔ xī lóng , qì nú xī 670 nián -704 nián 676 nián -704 nián
Khri-ldegtsug-brtan,MesAg-tshom chì dé zǔ zàn qì lì suō zàn 698 nián -755 nián 704 nián -755 nián
Khri-sronglDe-btsan chì sōng dé zàn qǐ lí xī lóng nà zàn , qǐ lì zàn , qǐ lí sū lóng liè zàn , suō xī lóng là zàn 742 nián -797 nián 755 nián -797 nián
Mu-nebtsan-po mù nài zàn pǔ 762 nián -798 nián 797 nián -798 nián
móu rú zàn pǔ 798 nián
Khri-lde-srong-btsan,Sad-na-legs chì dé sōng zàn 764 nián -815 nián 798 nián -815 nián
Khri-gtsug-lde-btsan,Ral-pa-can chì zǔ dé zàn kě lí kě zú yí tài 806 nián -838 nián 815 nián -838 nián
Glangdar-ma lǎng dá mǎ dá mó 803 nián -842 nián 838 nián -842 nián | tǔbō de qǐ yuán jí jiàn lì | tǔbō yī cí , shǐ jiàn yú táng cháo hàn wén shǐ jí。 fān， zàngyǔ zuò“ bod”， wéi gǔ dài zàngzú zì chēng。 gēn jù jiào pǔ biàn de shuō fǎ， fān shì yóu gǔ dài zàngzú xìn fèng de yuán shǐ zōng jiào──“ běn”（ bon） yīn zhuǎn 'ér lái； yě yòu rén rèn wéi， fān yì wéi nóng yè， yǔ zhuó（ bro， mù yè） xiāng duì。 tù， duō shù rén rèn wéi shì hàn yǔ“ dà” de yīn zhuǎn， xì jiù tǔbō xiàng táng cháo zì chēng“ dà fān” ér yīn yì； yě yòu jiě shì wéi zàngyǔ“ lho”（ yì wéi shān nán， tǔbō wáng shì de fā xiáng dì） huò“ stod”（ yì wéi shàng bù， jí xī bù） de yīn zhuǎn。
6 shì jì shí， xīng qǐ yú jīn xīzàng shān nán dì qū zé dāng、 qióng jié yī dài de zàngzú xiān mín yǎ lóng bù， yǐ yóu bù luò lián méng fā zhǎn chéng wéi nú lì zhì zhèng quán。 qí lǐng xiù rén wù dá bù niè sài、 náng rì lùn zàn fù zǐ， zhú jiàn jiāng shì lì kuò zhǎn dào lā sà hé liú yù。 7 shì jì chū， náng rì lùn zàn zhī zǐ sōng zàn gān bù yǐ wǔ lì jiàng fú gǔ dài qiāng rén sū pí（ jīn xīzàng běi bù jí qīng hǎi xī nán bù）、 yáng tóng（ jīn xīzàng běi bù） zhū bù， jiāng shǒu yì qiān zhì luó xiē（ jīn lā sà）， zhèng shì jiàn lì tǔbō wáng cháo。
suī rán 'àn zhào zàngzú lì shǐ de chuán tǒng， sōng zàn gān bù shì dì 33 rèn tǔbō guó wáng， dàn shì yīn wéi zài tā jí wèi zhī qián zàngwén shàng wèi chuàng zhì， suǒ yǐ hěn nán kěn dìng zài tā zhī qián de tǔbō wáng de lì shǐ zhèng què xìng。 zài《 xián zhě xǐ yàn》 děng zàngwén lì shǐ shū hé zài dūn huáng fā jué de gǔ zàngwén lì shǐ wén xiàn lǐ jìzǎi zhe zài sōng zàn gān bù zhī qián de tǔbō zàn pǔ de xǔ duō chuán shuō。 | | | tǔbō zài qí zàn pǔ（ shǒu lǐng） sōng zàn gān bù shí qī jué qǐ， yóu shān nán pǐ bō chéng（ jīn xīzàng qióng jié xiàn） qiān dū luó xiē（ yī zuò luó suō， jīn xīzàng lā sà shì）， jiān bìng liǎo sū pí、 yáng tóng děng bù， yòu pò dǎng xiàng、 bái lán， jī bài tǔyùhún， qǔ dé qí jiù dì， xiàng xī zhēng fú liǎo zài jīn kè shí mǐ 'ěr dì qū de dà、 xiǎo bó lǜ， xiàng nán qǔ dé liǎo ní pó luó（ jīn ní bó 'ěr） děng dì， bù jǐn tǒng yī liǎo qīngzàng、 kāng cáng gāo yuán， ér qiě zhàn yòu jīn sì chuān xī bù、 diān xī běi děng dì。 ān shǐ zhī luàn hòu， tǔbō xiàng dōng、 xiàng nán kuò zhǎn， qǔ dé liǎo táng cháo dà piàn tǔ dì。 8 shì jì hòu qī zhì 9 shì jì chū， tǔbō de jiāng yù dá dào jí shèng， xī qǐ cōng lǐng， dōng zhì lǒng shān、 sì chuān pén dì xī yuán， běi qǐ tiān shān shān mài、 jū yán hǎi， nán zhì xǐ mǎ lā yǎ shān nán lù。９ shì jì zhōng yè， tǔbō fā shēng nèi luàn， guó shì shuāi luò， yǐ hòu nèi bù fēn liè。１０ shì jì shí， hé lǒng dì qū zhǐ shèng xià yī xiǎo bù fēn， qí lián shān nán lù de 'ā chái shì yuán chén shǔ yú tǔbō de tǔyùhún bù luò， zài jīn qīng hǎi dì qū de tǔbō zú chēng wéi tuō sī má， zài yuán tǔbō zhōng xīn dì qū de chēng wéi wū sī， qí dōng wéi bō wō、 gǎn， qí xī wéi cáng， jīn 'ā lǐ dì qū、 kè shí mǐ 'ěr dì qū fēn wéi nà lǐ、 gǔ gé、 bù ràng、 rì tuō、 má yù děng bù。 | | sōng zàn gān bù de tǔbō wáng cháo shì yìng nú lì shè huì de xū yào， zhì dìng fǎ lǜ jí zhí guān、 jūn shì zhì dù， tǒng yī dù liàng héng， chuàng zhì wén zì， yǔ táng cháo jí tiān zhú（ jīn yìn dù）、 ní pó luó（ jīn ní bó 'ěr） guǎng fàn jiāo wǎng， yǐn rù fēng jiàn wén huà， fó jiào yě yú cǐ shí zhèng shì chuán rù tǔbō 。
8 shì jì hòu bàn qī， chí sōng dé zàn wéi zàn pǔ shí， tǔbō shí lì zuì wéi qiáng shèng， tǒng xiá fàn wéi chú qīngzàng gāo yuán wài， yuǎn dá 'ān xī sì zhèn（ jīn xīn jiāng tiān shān nán lù） jí hé xī lǒng yòu（ jīn gān sù shěng） děng dì。 cǐ shí， fó jiào zài yǔ běn jiào bù duàn dǒu zhēng， bìng zài wáng shì de dà lì fú zhí xià， shì lì yòu liǎo jìn yī bù de fā zhǎn， wáng cháo kāi shǐ shè zhì“ què lùn”（ sēng xiāng）， kāi fó jiào sēng rén zhǎng zhèng zhī xiān shēng。
zài tǔbō shè huì zhōng， wáng shì hé guì zú shì nú lì zhù jiē jí， qí yú de réndōu shì zhǔmín。 zhǔmín bāo kuò píng mín hé nú lì。８ shì jì zhōng yè yǐ hòu， bù jǐn zhǔmín fǎn kàng nú lì zhù jiē jí de dǒu zhēng dié qǐ， zài nú lì zhù jiē jí nèi bù， wáng shì hé guì zú zhī jiān de quán lì juézhú yě hěn jī liè。 wáng shì hé guì zú de dǒu zhēng， wǎng wǎng yǐ zōng jiào shàng fó jiào hé běn jiào de dǒu zhēng fǎn yìng chū lái。
móu ní zàn pǔ zài wèi qī jiān， céng sān cì xià lìng píng jūn zhǔmín cái fù， yǐ huǎn hé jiē jí máo dùn， háo wú chéng xiào。 9 shì jì chū， chí dé sōng zàn、 chí zǔ dé zàn fù zǐ liǎng dài zàn pǔ， xiāng jì dà lì fā zhǎn fó jiào。 qí shí， wáng cháo zhèng wù bǎ chí zài fó jiào sēng rén bō chǎn bù zhī shǒu。 chí zǔ dé zàn guī dìng liǎo yī rén chū jiā wéi sēng， qī hù píng mín gòngyǎng de zhì dù， hái zhì dìng liǎo yán xíng jùn fǎ， zhèn yā fǎn fó shì lì， yòu jí lì yǔ táng cháo hé méng（ gōng yuán 823 nián suǒ lì“ táng fān huì méng bēi”， yī chēng“ shēng jiù hé méng bēi”、“ cháng qìng huì méng bēi”， zhì jīn zài lā sà dà zhāo sì qián bǎo cún wán hǎo）， yǐ yì zhì guì zú shì lì， zuì hòu zāo dào chóng xìn běn jiào de guì zú quán chén shā hài。 qí hòu， dá mǎ zài guì zú shì lì de yōng dài xià jí zàn pǔ wèi， lì xíng“ jìn fó chóng běn” de zhèng cè， xuán bèi cì shā， wáng cháo bēng kuì。
9 shì jì hòu bàn yè， zài jīng guò yīcháng xíjuǎn tǔbō quán jìng de nú lì píng mín dà qǐ yì zhī hòu， tǔbō nú lì zhì shè huì quán miàn wǎ jiě。
táng cháo de wén chéng gōng zhù、 jīn chéng gōng zhù xiān hòu yǔ tǔbō zàn pǔ sōng zàn gān bù hé chí dé zǔ zàn lián yīn， cù jìn liǎo táng cháo hé tǔbō zhī jiān de jīng jì、 wén huà jiāo liú。 yǔ 'èr gōng zhù jià rù tǔbō de tóng yī shí qī， zhōng yuán dì qū de xiān jìn shēng chǎn jì shù hé kē xué zhī shí lù xù chuán dào tǔbō ， duì tǔbō shè huì de fā zhǎn chuàng zào liǎo yòu lì de tiáo jiàn。 yǔ cǐ tóng shí， tǔbō de xùchǎn pǐn jí zhuāng shì、 yóu yì děng， yě chuán rù zhōng yuán dì qū。
sōng zàn gān bù céng jiē shòu táng cháo guān wèi（ fù mǎ dū wèi） hé fēng jué（ xī hǎi jùn wáng、 cóng wáng）， diàn dìng liǎo tǔbō yǔ táng cháo zhèng zhì shàng de qīn mì guān xì。 táng cháo yǔ tǔbō zhī jiān suī rán cháng qī chǔyú hé zhàn bù dìng de jú miàn， dàn shuāng fāng jiāo wǎng mìqiè， mín jiān jiē chù gèng wéi pín fán，“ jīn yù qǐ xiù， wèn yí wǎng lái， dào lù xiāng wàng， huān hǎo bù jué”， shì táng、 fān guān xì de zhù liú。
tǔbō shè huì shēng chǎn yǐ nóng、 mù yè wéi zhù。 nóng zuò wù yòu qīng kē、 xiǎo mài、 qiáo mài děng； shēng chù yòu máo niú、 mǎ、 tuó、 yáng děng。 yòu shāo tàn、 yě tiě、 zhì jiāo、 máo zhì děng shǒu gōng yè。 yě tiě yòu jiào gāo shuǐ píng， néng zài jiāng miàn shàng jià shè tiě suǒ qiáo。
tǔbō shí qī de bēi míng、 mù jiǎn、 wén shū、 jīng juàn děng， shàng yòu dà liàng bǎo cún zhì jīn， shì yán jiū tǔbō shè huì、 lì shǐ de bǎo guì zī liào。
tǔbō wáng cháo bēng kuì hòu， sòng cháo、 yuán cháo hé míng cháo chū nián de hàn wén shǐ jí réng fàn chēng qīngzàng gāo yuán jí dāng dì rén mín wéi“ tǔbō ” huò“ xī fān”。 | | tǔbō zàn pǔ（ wáng） shì xì， rú xià biǎo suǒ shì：
dá bù niè sài（ jù sù ruò， gōng yuán liù shì jì zhōng yè）
náng rì lùn zàn（ lùn zàn suǒ， gōng yuán liù shì jì mò ～ qī shì jì chū） gǔn 〔 dá bù niè sài zǐ 〕
yuán wéi tǔbō shǒu lǐng， hòu tǒng yī xīzàng gāo yuán chēng zūn。 zài wèi 11 nián， wéi jiù guì zú dú sǐ， zàng yú dùn kǎ dá gòng rì suǒ gā líng lún zàn nòng náng， zǔ shàng shì dài wéi tǔbō shǒu lǐng。 tā xí wèi shí， nián fù lì zhuàng， sī xiǎng mǐn ruì， lì jīng tú zhì， fā fèn zì qiáng， yú gōng yuán 620 nián gōng miè sū pí bù， tǒng yī liǎo xīzàng gāo yuán， bèi zūn chēng wéi“ lǎng rì lún zàn”（ yì wéi zhèng zhì rú tóng tiān nà yàng gāo míng， kuī jiá rú tóng tiān shān nà yàng jiān qiáng de jūn wáng）。 lǎng rì lún zàn tǒng yī xīzàng gāo yuán hòu， zhòng yòng zài tǒng yī zhàn zhēng zhōng lì gōng de xīn guì zú， yǐn qǐ jiù guì zú de chóu shì。 wǎn nián， jiù guì zú（ fù wáng sān chén hé mǔ hòu sān chén） xiān hòu pàn luàn， bìng chéng jī dú sǐ liǎo tā， bù shǎo shǔ bù fēn fēn pàn lí， tǔbō yòu xiàn yú fēn liè。
sōng zàn gān bù（ qì zōng nòng zàn， yuē 617～ 650 nián） gǔn〔 náng rì lùn zàn zǐ〕
máng sōng máng zàn（ qǐ lí bá bù， qì máng lùn máng zàn， shēng nián bù xiáng， 650～ 676 zài wèi） gǔn〔 sōng zàn gān bù sūn〕
sōng zàn gān bù sūn。 sōng zàn gān bù bìng sǐ hòu jì wèi。 zài wèi 26 nián， bìng sǐ， zàng yú 'é xī shī bǎo líng， yīn qí fù gòng sōng gòng zàn zǎo sǐ， zǔ fù sōng zàn gān bù yú gōng yuán 650 nián 5 yuè bìng sǐ hòu， tā yú tóng yuè jì wèi。 máng sōng máng zàn yòu nián jí wèi。 zài wèi qī jiān， yóu xiànglù dōng zàn fù zǐ xiāng jì zhí zhǎng guó zhèng， zǒng lǎn shí quán， wán shàn liǎo wáng cháo de zhèng zhì zǔ zhì， bìng huàdìng tián jiè， shí xíng gǎi gé， shǐ guó lì jì xù dé dào zēng qiáng。 duì wài tā gōng miè liǎo tǔyùhún（ xiān bēi zú de yī zhī， táng shí qiān líng zhōu yī dài）， yòu hé táng cháo bīng gé xiāng jiàn， běi gōng xī yù（ jīn gān sù shěng dūn huáng xī běi yù mén guān yǐ xī dì qū）， yǔ táng cháo zhēng duó 'ān xī 4 zhèn（ qiūcí、 shū lè、 yú tián、 mǎ qí）， xiàng dōng gōng jī bā shǔ， zhàn lǐng liǎo qiāng zú jū zhù de 12 gè táng cháo biān jìng zhōu， shì tǔbō wáng cháo jūn shì shàng de quán shèng shí qī。 gōng yuán 676 nián， máng sōng máng zàn bìng sǐ yú hòu cáng bā 'áng gāng máng。
dū sōng máng bù jié（ qì nǔ xī nòng， shēng nián bù xiáng， 676～ 704 zài wèi） gǔn〔 zǐ〕
yòu yì wéi qì nǔ xī nòng、 qì dū sōng。 qì máng lùn máng zàn zǐ。 qì máng lùn máng zàn bìng sǐ hòu jì wèi。 zài wèi 28 nián， zài jìn jūn nán zhào tú zhōng bìng sǐ， zàng yú lā rì jīn líng。 dū sōng máng bù jié zài wèi qī jiān， sōng zàn gān bù shí de dà xiāng lù dōng zàn zhī zǐ lún qīn líng de shì lì péng zhàng， quán lì dà yú zàn pǔ。 duì tǔbō wáng quán gòu chéng liǎo yán zhòng de wēi xié。 gōng yuán 698 nián， dū sōng máng bù jié yǐ“ chū liè” wéi míng， qīn zhēng qīng hǎi。 tā chéng lùn qīn líng wài chū zhī jī， xiāo miè qí dǎng yǔ 2 qiān yú rén。 lùn qīn líng jǔ bīng duì kàng， zhàn bài， zì shā yú zōng kā（ jīn qīng hǎi shěng huáng zhōng xiàn）。 cóng cǐ， lù shì jiā zú kòng zhì tǔbō wáng cháo dà quán de jú miàn xuān gào jié shù。 dū sōng máng bù jié céng pài bīng gōng fá xī 'ěr hé（ jīn yún nán 'ěr hǎi yī dài）， jiàng fú liǎo gè bù luò。 dāng shí， suǒ xiá miàn jī yuē 510 wàn píng fāng gōng lǐ。 wéi tǔbō zuì qiáng shèng shí qī， jìng nèi rén kǒu dá dào 960 wàn zuǒ yòu。 hòu lái， táng cháo yòu lì yòng dū sōng máng bù jié hé guì zú jiān jī liè zhēng dǒu de jī huì， zhēng qǔ 'ěr hǎi gè bù chóngxīn guī fù liǎo táng cháo。 gōng yuán 703 nián， dū sōng máng bù jié qīn zì shuài lǐng dà jūn zài rù jù 'ěr hǎi dì qū。 dì 'èr nián sǐ yú jiǎng yù jūn zhōng。
chí dé zǔ zàn（ qì lì sù zàn， 697～ 755 nián， 704～ 755 zài wèi） gǔn〔 dū sōng máng bù jié zǐ〕
qí fù dū sōng máng bù jié sǐ hòu， zài gōng yuán 704 nián jì wèi， nián jǐn 7 suì。 qì dié zǔ zàn zài wèi qī jiān， chóngxīn xiàng táng cháo shì hǎo。 bìng xiàng táng cháo qiú hūn， táng zhōng zōng jiāng jīn chéng gōng zhù jià gěi liǎo tā。 gōng yuán 730 nián， táng xuán zōng pài huáng fǔ wéi míng rù tǔbō ， qì dié zǔ zàn shí fēn xīng fèn， qǔ chū zhēnguàn yǐ lái táng cháo huáng dì de wén shū gěi huáng fǔ wéi míng kàn， bìng shàng biǎo táng xuán zōng shuō：“ wài shēng shì xiān huáng dì sù qīn， yòu méng bì xià sòng jīn chéng gōng zhù rù cáng， cóng cǐ， táng cháo hé tǔbō jiù hé hǎo rú yī jiā， tiān xià bǎi xìng dōunéng 'ān jū lè yè liǎo。” hòu yòu dìng lì hé méng， fēn jiè lì bēi， xiāng yuē hù bù qīn fàn， jìn yī bù mìqiè liǎo hàn cáng guān xì。 qì dié zǔ zàn hái jìn xíng liǎo xǔ duō gǎi gé， shǐ guó lì jì xù dé dào fā zhǎn。 gōng yuán 752 nián， cè fēng nán zhào wáng gé luó fèng wéi“ zàn pǔ zhōng”， yī dù hé nán zhào jié chéng lián méng。 gōng yuán 755 nián， qì dié zǔ zàn de dà chén láng shì hé mò shì chǎn shēng“ pàn wéi zhī xīn”， yú yà zhe bèi cā chéng（ jīn dì bù kě kǎo）， jiāng qì dié zǔ zàn hài sǐ（ jù lā sà de《 dá zhá lù gōng jì gōng bēi》）。
chí sōng dé zàn（ suō xī lóng là zàn， 742～ 797 nián， 755～ 797 zài wèi） gǔn〔 chí dé zǔ zàn zǐ〕
shǐ shū yòu chēng qì sōng dé zàn、 qǐ lì zàn、 pó xī lóng là。 qì dié zǔ zàn zǐ。 qì dié zǔ zàn bèi hài hòu jì wèi。 zài wèi 42 nián， ràng wèi gěi wáng zǐ， bìng sǐ， zhōng nián 56 suì， zàng yú mù rě shān chǔ rì zhū 'áng líng。 qí fù qì dié zǔ zàn zài gōng yuán 755 nián bèi hài hòu tóng nián jì wèi， bìng zài dá zhā lù gōng de xié zhù xià， píng dìng liǎo láng shì hé mò shì de pàn luàn。 chì sōng dé zàn zài wèi qī jiān， táng cháo fā shēng liǎo“ ān shǐ zhī luàn”， tā chéng jī pài bīng gōng táng， zhàn jù fēng xiáng yǐ xī dì qū。 gōng yuán 763 nián 10 yuè， tǔbō jūn gōng rù cháng 'ān， jū shí wǔ rì， wéi guō zǐ yí suǒ tuì。 yòu xī gōng dà shí（ yī lǎng）、 nán rù tiān zhú（ jīn yìn dù）。 gōng yuán 783 nián， táng fān shuāng fāng zài qīng shuǐ（ jīn gān sù shěng qīng shuǐ xiàn） huì méng， 787 nián zài cì zài píng liáng（ jīn gān sù shěng píng liáng xiàn） huì méng。 yóu yú lián nián zhēng zhàn， mín zhòng kùn yú bīng yì， yòu jié yuàn jìn lín， jiā shàng zāi huāng bù duàn， jī qǐ rén mín qǐ yì， shè huì dòng luàn， tǔbō wáng cháo yóu qiáng shèng zhuànxiàng shuāi luò。 chì sōng dé zàn wèile yì zhì xìn fèng běn jiào wéi zhù de guì zú shì lì， huǎn hé jiē jí máo dùn， gǒng gù wáng quán， yán lì zhèn yā běn jiào， dà lì tí chàng fó jiào， cóng yìn dù、 táng cháo yán qǐng zhù míng sēng rén rù cáng， jiàn lì liǎo xīzàng dì yī zuò sì yuàn héng héng sāng yé sì， hái rèn mìng fó jiào sēng rén wéixiàng， kāi chuàng liǎo sēng rén gān yù zhèng zhì de xiān lì。 hòu lái， chì sōng dé zàn ràng wèi yú wáng zǐ móu ní zàn pǔ， tuì jū yú sōng kǎ níng mǎ kǎ gōng， yú gōng yuán 797 nián bìng sǐ。
móu ní zàn pǔ（ zú zhī jiān， 775～ 798 nián， yuē 797～ 798 zài wèi） gǔn〔 chí sōng dé zàn zǐ〕
qì sōng dé zàn bìng sǐ hòu jì wèi。 zài wèi 1 nián 7 gè yuè， wéi mǔ zhé bàng shì dú sǐ， zhōng nián 24 suì， zàng yú lā rì dēng bǎo líng， qí fù chí sōng dé zàn zài gōng yuán 797 nián bìng sǐ hòu， tóng nián 4 yuè jì wèi。 móu ní zàn pǔ jì wèi hòu， zūn xún fù wáng guó cè， jí lì fú zhí fó jiào， mìng lìng chén mín bì xū xiàng sì yuàn bù shī cái wù。 tā yòu sān cì xià lìng píng jūn chén mín cái fù， shì tú huǎn hé pín fù xuán shū de jiē jí máo dùn， dàn zāo dào liǎo yǐ mǔ hòu zhé bàng shì wéi shǒu de guì zú de qiáng liè fǎn duì， jūn wèi jiàn chéng xiào。 qì sōng dé zàn tuì wèi shí， céng jiāng wáng hòu pāo róng nǚ cì gěi móu ní zàn jìn。 zài qì sōng dé zàn sāngshì qī jiān， pāo róng nǚ réng rán nóng zhuāng yàn mǒ， háo wú bēi shāng zhī qíng。 zhè shǐ mǔ hòu zhé bàng shì shí fēn fǎn gǎn。 zhé bàng shì yào pài cì kè móu shā tā， bèi móu ní zàn pǔ zǔ zhǐ。 zhé bàng shì yí hèn yú móu ní zàn pǔ， jiù yú gōng yuán 798 nián 11 yuè chéng jī zài luó xiē de yōng bù gōng dú sǐ liǎo móu ní zàn pǔ。
móu rú zàn pǔ（ gōng yuán ?～ 798 nián） gǔn〔 móu ní zàn pǔ dì〕
qì sōng dé zàn dì 'èr zǐ， móu ní zàn pǔ dì。 móu ní zàn pǔ bèi hài hòu jì wèi。 bù jiǔ， bèi chóu jiā hài sǐ， zàng yú dùn kǎ dá de jiāng rì jiāng dēng líng。
móu ní zàn pǔ yú gōng yuán 798 nián 11 yuè bèi mǔ hòu zhé bàng shì dú sǐ hòu， tā jì wèi。 yīn móu rú zàn pǔ céng yú qì sōng dé zàn zài wèi qī jiān wú gū shā sǐ liǎo wén chén xiāng wù rén， gōng yuán 798 nián 12 yuè， móu ní zàn pǔ bèi xún chóu de xiāng wù rén zú rén suǒ shā， zài wèi 1 gè yuè。 zàng yú dùn kǎ dá de jiāng rì jiāng dēng líng。
chí dé sōng zàn（ sài nà lěi、 móu dí、 huǒ qì là sōng zàn， ? yī 818 nián， yuē 798～ 815 zài wèi） gǔn〔 móu rú zàn pǔ dì〕
qí xiōng móu rú zàn pǔ bèi chóu jiā shā sǐ hòu， tā yú tóng yuè jì wèi。 chí dé sōng zàn jì wèi hòu， chóu jiā yòu qǐ tú móu shā tā。 tā zài sēng rén bō chǎn bù de bǎo hù xià， zhōng yú miǎn zāo sǐ nán。 cóng cǐ， tā biàn zhòng yòng bō chǎn bù， bìng tí gāo fó jiào sēng lǚ de dì wèi， dài yù， sēng lǚ jiàn jiàn chéng wéi zhòng yào de zhèng zhì shì lì。 gōng yuán 818 nián， chì dé sōng zàn bìng sǐ yú zhā gōu。
chí zǔ dé zàn（ kě lí kě zú， gōng yuán 806～ yuē 838 nián， yuē 815～ 838 zài wèi） gǔn〔 chí dé sōng zàn zǐ〕
kě lí kě zú， yú qí fù chì dé sōng zàn zài gōng yuán 818 nián bìng sǐ hòu， tóng nián jì wèi， jiàn nián hào wéi“ yí tài”。 kě lí kě zú zài wèi qī jiān， tǔbō wáng cháo nèi bù fēn liè， guó lì dà dà xuē ruò。 gōng yuán 821 nián hé 822 nián， tā xiān hòu zài cháng 'ān xī jiāo hé luó xiē dōng zhé duī yuán yǔ táng cháo huì méng。 gōng yuán 823 nián， jiàn lì liǎo“ táng fān huì méng bēi” ( yòu chēng“ shēng jiù huì méng bēi”、“ cháng qìng huì méng bēi” bēi zhōng xiě dào：“ shēng jiù shāng liàng hé xié， xī wàng tiān xià tǒng yī， yǔ táng huáng dì dì jié cǐ dà hé méng yuē …… táng fān yào huànnàn yǔ gòng， xiāng hù bāng zhù， yǒu hǎo xiāng chù， bù dòng bīng gé。” zhè kuài huì méng bēi zhì jīn hái yì lì zài lā sà de dà zhāo sì mén qián， chéng wéi hàn cáng liǎng zú tuán jié hé yǒu yì de lì shǐ jiàn zhèng。 kě lí kě zú fú zhí fó jiào， dá dào liǎo dēng fēng zào jí de dì bù。 tā guī dìng yī rén chū jiā wéi sēng， yóu 7 hù píng mín gòngyǎng； shuí dǎn gǎn yǐ shǒu zhǐ sēng rén， duàn zhǐ， yǐ mù dèng shì sēng rén， wān mù； guǎng jiàn sì yuàn， dǐng lǐ sēng rén。 tā zài wèi shí cháng qī huàn bìng， zhèng wù yī gài jiāo gěi sēng rén bō chǎn bù zhǎng guǎn。 zhè xiē cuò shī jī qǐ liǎo fǎn fó pài guì zú de jí duān chóu shì。 tā men xiān yǐ bō chǎn bù yǔ wáng hòu xíng wéi bù guǐ wéi jiè kǒu， shā sǐ liǎo bō chǎn bù。 gōng yuán 841 nián ( lìng yī shuō wéi 838 nián )， guì zú bèi dá nà jīn、 jiāo rào lā lóng yòu chéng kě lí kě zú jiǔ zuì shú shuì de jī huì， qián rù mò zhú shà bái gōng wò fáng， yòng dài zǐ jiāng tā huó huó lēisǐ。
dá mǎ（ dá mó， 809～ 842 nián， yuē 838～ 842 zài wèi） gǔn（ kě lí kě zú dì）
shǐ shū shàng yòu chēng dá mó、 lǎng dá mó。 zài wèi 5 nián， wéi xìn fó pài guì zú cì sǐ。 zhōng nián 34 suì， zàng yú céng huán líng。 gōng yuán 838 nián miè fó pài guì zú lēisǐ kě lí kě zú hòu， zài tóng yī nián bèi yōng lì wéi wáng。 dá mǎ jì wèi hòu， fǎn kě lí kě zú zhī dào 'ér xíng zhī， gǎi wéi xìn fèng běn jiào， yán kù zhèn yā fó jiào。 tā xià lìng jìn zhǐ chén mín xìn fó， fén huǐ fó jīng、 guān bì fó sì， pò lìng sēng rén hái sú， zhè yòu jī qǐ liǎo sēng rén de qiáng liè fǎn duì。 gōng yuán 846 nián， xìn fó pài guì zú lā lóng bèi dé jiāng chéng zuò de bái mǎ yòng tàn tú hēi， shēn chuān wài hēi nèi bái de fǎ yī， tóu dài hēi mào． yòng yóu bàn tàn tú hēi liǎn bù， xiù zhōng 'àn cáng gōng jiàn， qí mǎ lái dào lā sà， zhǎo dào liǎo dá mǎ。 zhè shí， dá mǎ zhèng zài yuè dú bēi wén， lā lóng bèi dé zǒu dào miàn qián bài jiàn， kǒu zhōng sòng zhe běn jiào jīng。 tā dì yī bài shí 'àn jiāng gōng jiàn qǔ chū， dì 'èr bài shí 'àn 'àn dì lā gōng dā shǐ， dì sān bài shí jiāng jiàn cháo dá mǎ shè qù， jiàn shǐ zhèng zhōng dá mǎ 'é tóu。 dá mǎ máng yòng shuāng shǒu jiāng jiàn bá chū， què xuè liú rú zhù dì sǐ qù。 lā lóng bèi dé zé táo wǎng xī kāng qù liǎo。 dá mǎ sǐ shí zhǐ yòu yí fù zǐ。 hòu lái guì zú men fēn bié xié chí dá mǎ de yí fù zǐ 'ōu sōng hé dà fēi lǐng yǎng de 'ér zǐ yǒng dān， lián nián zhēng zhàn， zhēng duó tǔbō zàn pǔ de bǎo zuò， tǔbō wáng cháo bēng kuì。
（ kuò hào nèi hàn wén yì míng jù《 xīn táng shū》） | | tǔbō wáng cháo zì lǎng dá mǎ sǐ hòu， qí 'èr zǐ wò sōng hé yǒng dān gè jù yī fāng， hù zhēng quán wèi， gōng fá bù jǐ。 bǎi xìng xiāng jì qǐ lái， zài gè dì jǔ xíng liǎo dà guī mó qǐ yì， qǐ yuán cháo jiāng yù tú : zì yuán cháo qǐ， xīzàng jiù shì zhōng guó lǐng tǔ yì jūn zhōng guī mó jiào dà de yòu liǎng zhī：
1、 dāng dōng běi bù zhèn jiāng hùn zhàn shí， tǔbō suí jūn nú lì zài hé lǒng dì qū fā dòng liǎo dà bào dòng， zì hào“ wēn mò” jūn， zhè gè qǐ yì jūn de zhù yào cān jiā zhě shì hé lǒng dì qū de tǔbō nú bù， chú cǐ zhī wài hái yòu shòu tǔbō nú lì zhù nú yì de hàn rén hé qí tā mín zú。 zhè zhī qǐ yì duì wǔ dà zhì wǎng liǎng gè fāng xiàng fā zhǎn：
① xiàng nán jìn zhù dà dù hé liú yù。（ shǒu lǐng lǔ nòu yuè）
② xiàng xī běi yí jū hé xī， zhù yào shì liáng zhōu yī dài（ jīn wǔ wēi）
zài liáng zhōu yī dài de wēn mò jí tuán， zài jīng jì fā zhǎn de jī chǔ shàng， yóu yuán lái fēn sàn de xiǎo bù luò， zhú jiàn lián hé chéng wèiyòu yī dìng shí lì de dà bù luò， yī gè shì lì hěn qiáng de dì fāng zhèng quán（ jiǎo sī luó zhèng quán）， wǔ dài shí zhōng yuán wáng cháo pài wǎng liáng zhōu de mìng guān duō bù néng lì zú。
dōng běi bù zhèn jiāng hùn zhàn shì zhǐ gōng yuán 843 nián， lùn kǒng rè shuài bīng 'èr shí wàn gōng shàn zhōu（ jīn qīng hǎi lè dū） shǒu jiāng méi lú shì shàng bì bì， ěr hòu， zhěng gè hé xī、 lǒng yòu de tǔbō biān jiāng dū juǎnrù liǎo zhè chǎng hùn zhàn， shí dá 'èr shí yú nián。 gōng yuán 866 nián， lùn kǒng rè wéi tuò bá huái guāng suǒ shā， zhàn zhēng cái zhú jiàn píng xī xià qù。
2、 fā shēng zài tǔbō běn bù de nú lì píng mín bào dòng。
① gōng yuán 869 nián， shǒu gōng jiàng rén shǒu lǐng wéi · kuò jié lè dēng cóng kāng shì qū shuài lǐng qǐ yì jūn xiàng wèi cáng tǐng jìn， xíjuǎn lā sà yī dài， qǔ dé jù dà shèng lì。
② suí hòu wèi rú de wéi · luò bō luò qióng chèn luàn jiē gān 'ér qǐ。（ méi lú shì yǔ bèi shì hùn zhàn）
③ yuē rú（ jīn shān nán、 gōng bù yī dài） de dà nú lì zhù shàng · jiě sài nài zàn qiáng pài nú lì bǎi xìng zài shān dǐng xiū zhù shuǐ qú， gōng chéng hào dà 'ér jiān jù， nú lì bù kān qí kǔ yì zhé mó yǔ cán bào yā pò， tí chū：“ kǎn chū tóu bù rú kǎn rén tóu róng yì !” de qǐ yì kǒu hào， yǐ qīn pǔ hé gōng bù dì qū de liù rén wéi lǐng xiù， fā dòng liǎo bào dòng， gěi liǎo nú lì zhù yǐ chén zhòng dǎ jī。
④ gōng yuán 877 nián， qǐ yì jūn shǒu lǐng xǔ bù dá zé děng sì rén shuài jūn gōng xià shān nán qióng jié， jiāng tǔbō wáng cháo lì dài zàn pǔ de líng mù jué huǐ duō chù， qǔ chū de xùn zàng cái wù， zé yóu jǐ gè shǒu lǐng men guā fēn。 zhè shì tǔbō lì shǐ shàng fàn wéi zuì guǎng， guī mó zuì dà de nóng mín hé nú lì dà bào dòng， chén zhòng dì dǎ jī liǎo tǔbō nú lì zhì shè huì。 shā sǐ liǎo 'ò sōng de 'ér zǐ bèi kē 'ěr zàn（ zài《 zàngzú shǐ lüè》 zhōng jì： gōng yuán 895 nián zài niàn ruò xiāng bō bǎo shā sǐ tǒng zhì gāi dì de 'ò sōng de 'ér zǐ bèi kē 'ěr zàn。《 xīzàng fó jiào shǐ lüè》 zhōng 'ōu sōng de 'ér zǐ bèi kǎo zàn yú gōng yuán jiǔ 'èr sān nián bèi qǐ yì jūn shā sǐ。）
tǔbō wáng cháo bēng kuì zhī hòu， chū xiàn liǎo dà dà xiǎo xiǎo xǔ duō zhèng quán de gē jù jú miàn， qí zhōng chū xiàn liǎo sì gè wáng xì：
1. lā sà wáng xì héng lǎng dá má zhī zǐ yún dān de hòu yì zhàn jù lā sà， chēng wéi lā sà wáng xì。 tā de shì lì duō zài lā sà、 sāng yé、 duǒ kāng děng dì。
2． ā lǐ wáng xì héng 'ò sōng zhī sūn ní mǎ ɡǔn tuì jū 'ā lǐ bù ràng wéi wáng， qí sān zǐ fēn bié tǒng zhì mèng yù héng héng lā dá kè wáng xì， bù ràng、 xiàng xióng héng héng gǔ gé wáng shì， zǒng chēng wéi“ shàng bù sān ɡǔn”。 gǔ gé wáng shì zhī hòu lā lá má jiàng qū wò yíng qǐng 'ā dǐ xiá dà shī zhì xīzàng。
3． yà zé wáng xì héng héng ní mǎ ɡǔn de dì shí yī dài sūn jù yà zé wéi wáng， chēng yà zé wáng xì
4． yǎ lóng jué 'ā wáng xì héng héng 'ò sōng zhī sūn zhā xī zōu bā yòu sān gè 'ér zǐ： bā dé、 wò dé、 jī dé， chēng wéi“ xià bù sān dé”。 wò dé de dì sān gè 'ér zǐ chì qióng， jù yǎ lóng qín 'áng dá zé chéng， xíng chéng yǎ lóng jué 'ā wáng xì， ér cì zǐ chì dé de hòu rén zài qīng hǎi dìng jū， chéng wéi zōng kā wáng（ jiǎo sī luó）。 | | Tubo
tǔbō
Tu-b □
gōng yuán 7 shì jì chū zhì 9 shì jì zhōng yè zàngzú zài zhōng guó qīngzàng gāo yuán jiàn lì de biān jiāng mín zú zhèng quán。 xué zhě duì tǔbō yī cí de hán yì yòu duō zhǒng jiě shì , qí zhōng“ fān” zì kě néng shì zàngyǔ zhōng de zàngzú zì chēng bod de duì yīn。 dàn suǒ yòu jiě shì qì jīn shàng wú yī zhǒng chéng wéi dìng lùn。
shǐ chēng zàngzú wéi xī qiāng zhī shǔ， zài qīngzàng gāo yuán shàng fēn wèixǔ duō bù luò， cóng shì gāo yuán xùmù， yǎng máo niú、 zhū、 quǎn、 yáng、 mǎ； yě cóng shì gāo yuán nóng yè， zhòngzhí qīng kē、 xiǎo mài、 qiáo mài。 yuē zài suí shí， yǎ lóng (Yar-lung) bù luò lián méng ( jū jīn xīzàng shān nán dì qū ) fā zhǎn chéng wéi nú lì zhì zhèng quán。 qí jūn chēng zàn pǔ (btsan-po)， xiāngchèn dà lùn (blonchen)、 xiǎo lùn (blonchung)。 shì lì fā zhǎn dào lā sà hé liú yù。 629 nián , sōng zàn gān bù jì zàn pǔ wèi， chéng xí zǔ fù de jī yè， jiàng fú sū pí、 yáng tóng děng bù luò， tǒng yī qīngzàng gāo yuán， jiàn dū luó xiē（ jīn xīzàng lā sà）。 kāi zhǎn yǔ táng、 tiān zhú ( gǔ yìn dù de bié chēng， jīn nán yà cì dà lù )、 ní pó luó（ jīn ní bó 'ěr） de guǎng fàn jiāo wǎng， yǐn jìn xiān jìn de fēng jiàn wén huà， chuàng lì wén zì， lí dìng fǎ lǜ、 zhí guān、 jūn shì zhì dù， tǒng yī dù liàng héng， jiàn lì yǐ zàn pǔ wéi zhōng xīn de nú lì zhì zhōng yāng jí quán guó jiā。 tǔbō jì 'ér xiàng jìng wài yòng bīng , jī bài yǐ chén shǔ yú táng cháo de tǔyùhún、 dǎng xiàng。 dāng tǔbō dé zhī tū jué、 tǔyùhún yǔ táng tíng lián yīn， yì qiǎn shǐ qiú hūn ,640 nián（ táng zhēnguàn shí sì nián） , táng yǐ zōng shì nǚ wén chéng gōng zhù xǔ hūn , jié chéng hé qīn guān xì。 648 nián , tǔbō céng chū bīng zhù táng shǐ wáng xuán cè bài zhōng tiān zhú wáng 'ā luó nà shùn。 táng gāo zōng lǐ zhì、 wǔ zé tiān shí qī， tǔbō miè tǔyùhún , wēi xié táng zhī lǒng yòu、 hé xī , zhēng fú dà、 xiǎo bó lǜ， jìn 'ér yǔ táng zhēng duó 'ān xī sì zhèn hé xī tū jué shí xìng bù luò。 shuāng fāng fā shēng guò duō cì zhàn zhēng , dàn réng tōng shǐ wǎng lái bù jué。 709 nián ( táng jǐng lóng sān nián ), táng yòu yǐ zōng shì nǚ jīn chéng gōng zhù qī zàn pǔ qì lì□ zàn (Khrildegtsugbtsan), dàn liǎng gè wáng cháo de guān xì réng rán chōng mǎn chōng tū。 tè bié shì zài tǔbō qǔ dé hé xī jiǔ qū zhī dì zuò wéi jīn chéng gōng zhù tānɡ mù yì hòu， gèng biàn yú gōng rǎo táng lǒng yòu dì qū， táng cháo bù dé bù dà lì jiā qiáng hé xī、 lǒng yòu liǎng jié dù suǒ xiá dì qū de shè fáng。 ān shǐ zhī luàn hòu， táng lǒng yòu、 hé xī jí sì zhèn bīng lì dōng diào píng luàn , tǔbō chéng xū jù yòu lǒng yòu、 hé xī。 táng 'ān xī（ jīn xīn jiāng kù chē）、 běi tíng dì qū chū bèi gé jué， hòu yì lún xiàn。 zài táng xī nán de nán zhào yì fù shǔ tǔbō ， cǐ shí tǔbō kòng zhì de qū yù , xī dá zhōng yà , běi zhì jīn xīn jiāng nán bù , dōng zhì jīn sì chuān xī bù jí gān sù lǒng shān yǐ xī。 tā zài xī fāng zǔ zhǐ liǎo zhàn jù bō sī de dà shí rén xiàng dōng fā zhǎn。 nán fāng yǔ tiān zhú、 ní pó luó wéi lín， yòu fēi cháng mìqiè de jīng jì、 wén huà jiāo liú。 zài dōng fāng yǔ táng bù shí chōng tū , céng yú 763 nián gōng xiàn cháng 'ān， qí hòu yě bù duàn gōng xí táng guān nèi dào yán、 xià děng zhōu。 789～ 790 nián， tǔbō yǔ huí gú wéi zhēng duó běi tíng 'ér jìn xíng jī zhàn。 cǐ hòu huí gú yǔ táng lián hé duì fù tǔbō ， yún nán de nán zhào yě tuō lí tǔbō jī bàn， tōng hǎo yú táng , tǔbō chǔjìng gū lì , shì lì xuē ruò。 zhè yàng， zài tǔbō jǐ dù yǔ táng huì méng、 bài méng zhī hòu， zhōng yú zài 821～ 822 nián（ táng cháng qìng yuán nián zhì 'èr nián， tǔbō □ tài qī nián zhì bā nián） shuāng fāng huì méng , bìng yú 823 nián jiàn lì《 táng fān huì méng bēi》， gāi bēi zhì jīn réng yì lì zài lā sà dà zhāo sì mén qián , chéng wéi hàn cáng liǎng zú rén mín lì shǐ qíng yì de jiàn zhèng ( jiàn táng fān biān jiè )。
tǔbō zàn pǔ biǎo cáng wáng mù── yòu sōng zàn gān bù、 chì dé sōng zàn děng tǔbō wáng de líng mù xīzàng qióng jié
táng fān huì méng bēi xīzàng lā sà dà zhāo sì qián
tǔbō rén yuán xìn yǎng bō（ bon） jiào , sōng zàn gān bù shí， fó jiào kāi shǐ chuán rù， hòu fā zhǎn chéng wéi zhù yào zōng jiào。 qì sōng dé zàn (Khrisrongldebrtsan) shí shè zhì“ què lùn”（ sēng xiāng） , kāi fó jiào sēng rén zhí zhèng zhī xiān shēng。 tóng yī shí qī， fàn sēng hé hàn sēng hái jiù jiàn xiū hé dùn wù wèn tí zài cáng dì zhǎn kāi liǎo jī liè biàn lùn， biǎo míng hàn dì chán zōng chuán rén tǔbō jìng nèi。
tǔbō wáng shì、 guì zú wéi nú lì zhù , zhǔmín bāo kuò píng mín jí nú lì。 8 shì jì zhōng yè yǐ hòu， píng mín jí nú lì fǎn kàng nú lì zhù de dǒu zhēng dié qǐ， wáng shì hé guì zú zhī jiān de quán lì juézhú yě hěn jī liè。 846( yī shuō 842) nián， tǔbō zàn pǔ dá mó（ jí láng dá mǎ， Glangdarma） sǐ， wú zǐ , yǐ fēi xiōng zǐ wéi zàn pǔ。 zàn pǔ yǔ fēi dǎng guì zú nèi bù máo dùn bào fā， zhàn zhēng lián nián bù jué， yǐn qǐ nú lì、 píng mín dà qǐ yì , tǔbō wǎ jiě。 848 nián tǔbō zhì xià de shā zhōu□ huáng xiàn yòu hàn rén zhāng yì cháo qǐ yì , gǎn zǒu tǔbō tǒng zhì zhě , jiàn lì guī yì jūn zhèng quán ( jiàn shā zhōu guī yì jūn )， guī shùn táng cháo zhōng yāng zhèng fǔ。 zì sōng zàn gān bù qǐ， tǔbō zàn pǔ jiǔ rén， lì shí 'èr bǎi yī shí bā nián（ yī shuō 'èr bǎi yī shí sì nián， 629～ 842 huò 846 nián）。
tǔbō wáng cháo wǎ jiě hòu， sòng、 yuán jí míng chū shǐ jí réng fàn chēng qīngzàng gāo yuán jí dāng dì rén mín wéi tǔbō huò xī fān。
cān kǎo shū mù wáng zhōng :《 xīn táng shū tǔbō zhuànjiān zhèng》 , kē xué chū bǎn shè , běi jīng ,1958。 wáng yáo děng：《 dūn huáng běn tǔbō lì shǐ wén shū》， mín zú chū bǎn shè， běi jīng， 1980。
（ wáng fǔ rén）
| | - n.: ancient name for Tibet
| | | xīzàng | lì shǐ | rén wù | zàn pǔ | bǎi kē dà quán | xué zhě | yǔ yán xué jiā | lì shǐ rén wù | | yuán cháo | táng cháo | wén wù | zhōng guó lì shǐ | jiāng jūn | dé zōng | zhàn zhēng | jiǎn jiè | | ní bó 'ěr | gǔ dài gōng zhù | gèng duō jiēguǒ ... |
|
|
|