shàng yuán 'èr nián（ 675） sān yuè， nǚ huáng wǔ zé tiān yǐn wén xué zhī shì zhù zuò láng yuán wàn qǐng、 zuǒ shǐ liú yī zhī děng rén， xiū zhuàn cǐ shū， zuò wéi chén liáo jiè jiàn zhī shū。 cǐ shū 2 juàn 10 piān， yǐ rú jiā chuán tǒng dào dé guān niàn wéi jī chǔ， lùn shù wéi chén zhě zhèng xīn、 chéng yì、 ài guó、 zhōng jūn zhī dào， zuò wéi chén liáo de zuò yòu míng yǔ shì rén gòng jǔ xí yè de dú běn， yǒng yuǎn wéi chí fēng jiàn tǒng zhì dì wèi。 yuán shū jiǔ yì， xiàn yòu《 yuè yǎ táng cóng shū》 běn， jù yuē běn《 yì cún cóng shū》 běn kān xíng。
wǔ zé tiān 624 ～ 705）， táng gāo zōng lǐ zhì huáng hòu， hòu wéi zhōu zé tiān huáng dì， zhōng guó lì shǐ shàng wéi yī de nǚ huáng dì。 bìng zhōu wén shuǐ（ jīn shān xī wén shuǐ dōng） rén。 wǔ zé tiān 14 suì shí， táng tài zōng lǐ shì mín zhào rù gōng wéi cái rén。 tài zōng sǐ hòu， zé tiān rù gǎn yè sì wéi ní。 táng gāo zōng jí wèi， fù zhào rù gōng， bài zhāo yí， jìn hào chén fēi， yǔ wáng huáng hòu、 xiāo shū fēi zhēng chǒng， hù xiāng chán huǐ。 yǒng huī liù nián（ 655） gāo zōng lì wǔ shì wéi huáng hòu。 wáng huáng hòu bèi fèi bù jiǔ， jí yǔ xiāo shū fēi tóng bèi zé tiān hài sǐ。 zé tiān sù duō zhì jì， jiān shè wén shǐ， zì xiǎn qìng mò nián qǐ， chéng gāo zōng tǐ ruò duō bìng zhī jī， suì zhuān guó bǐng， wēi shì yuē zhòng。 shàng yuán yuán nián（ 674）， gāo zōng chēng “ tiān huáng ”， wǔ hòu chēng“ tiān hòu”， gōng zhōng chēng wéi“ èr shèng”。 hóng dào yuán nián（ 683） gāo zōng qù shì， zhōng zōng lǐ xiǎn jí wèi， zé tiān lín cháo chēng zhì。 sì shèng yuán nián（ 684） èr yuè， zé tiān fèi zhōng zōng wéi lú líng wáng， lì ruì zōng lǐ dàn， jì xù lín cháo chēng zhì。 zé tiān yú tiān shòu yuán nián（ 690） chēng dì， guó hào zhōu。 fèi ruì zōng wéi huáng sì， gǎi dōng dū luò yáng wéi shén dū。
wǔ zé tiān zài duó qǔ zhèng quán de guò chéng zhōng dà sì jiǎn chú yì jǐ， dǎ jī zhèng dí， bìng làn shā yī xiē bèi tā huái yí de dà chén。 táng chū de yuán lǎo zhòng chén rú zhǎngsūn wú jì、 chǔ suì liáng、 yú zhì níng、 péi yán jí chéng wù tǐng děng rén， shǎo shù bèi biǎn zhú， duō shù zāo zhū shā； lǐ shì huáng shì jí zōng shì zhū wáng xiāng jì shā lù dài jìn。 wǔ zé tiān yǐ nǚ zhù de shēn fèn hào lìng tiān xià， zhí zhèng qián yòu wú zì jǐ de xīn fù， zhí zhèng hòu duō yí chén mín bù zhōng yú jǐ， suì rèn yòng suǒ yuán lǐ、 zhōu xīng jí lái jùn chén děng kù lì， guǎng shì luó zhì， yán kù bī gōng， jiǎng lì gào mì， suī rán xiāo miè liǎo yī xiē zhèng dí， dàn yě làn shā wú gū。 dào wǔ zhōu zhèng quán zhèng shì jiàn lì yǐ hòu， dǒu zhēng qū xiàng huǎn hé， cǐ fēng cái yòu suǒ shōu liǎn。 wǔ zé tiān wéi tái gāo wǔ shì yī zú jí chǒng chén lǐ yì fǔ děng rén de shè huì dì wèi， yì zhì jiù mén fá shì zú jí lǐ táng huáng zú， gǎi《 zhēnguàn shì zú zhì》 wéi《 xìng shì lù》， bǎ wǔ jiā liè rù dì yī děng， bìng guī dìng fán wǔ pǐn yǐ shàng guān yuán jiē rù yú pǔ。 wèile péi zhí zì jǐ de zhèng zhì lì liàng， kuò dà qí zhèng quán de shè huì jī chǔ， tā jǔ xíng diàn shì， chuàng wǔ jǔ、 zì jǔ、 shì guān děng zhì， yuán wài zhì guān， pò gé yòng rén。 zhè yàng zuò suī rán xuǎn bá liǎo yī pī cái néng zhī shì， dàn yě bù miǎn shǐ guān yuán bèi zēng， liú yú rǒng làn。
gāo zōng zài wèi shí， wǔ zé tiān céng shàng shū jiàn yán 12 shì， qí zhōng yòu quàn nóng sāng、 bó fù liǎn、 xī gān gē、 jìn yín qiǎo、 shěng lì yì děng jìn bù de zhù zhāng， gāo zōng jiē lüè shī xíng zhī。 zài wǔ zé tiān zhí zhèng de bàn gè shì jì zhōng， yóu yú suí mò nóng mín qǐ yì de zuò yòng jí táng tài zōng zhēn guān zhī zhì diàn dìng de jī chǔ， yě yóu yú wǔ zé tiān chén zhòng dǎ jī liǎo jiù shì zú hé dà guì zú、 dà guān liáo jí tuán， zhí xíng liǎo yī xiē jù yòu jìn bù xìng de zhèng cè， suǒ yǐ shè huì jīng jì chéng xiàn chū fā zhǎn de qū shì。 wǔ zhōu zhèng quán jiàn lì hòu， tā gǎn dào zhěng gè xī yù guò yú kuò yuǎn， bù yì guǎn xiá， suì yú cháng 'ān 'èr nián（ 702） bǎ tiān shān yǐ běi dì qū cóng 'ān xī dū hù fǔ huá chū lái， lìng zhì běi tíng dū hù fǔ， zhì tíng zhōu（ jīn xīn jiāng jí mù sà 'ěr běi pò chéng zǐ）。 ān xī sì zhèn（ jí suì yè、 qiūcí、 yú tián、 shū lè） zì chuí gǒng 'èr nián（ 686） qǐ wéi tǔbō suǒ zhàn。 wǔ zé tiān bù gān xīn shī tǔ， nǎi yú cháng shòu yuán nián（ 692） qiǎn wáng xiào jié děng dà pò tǔbō， huī fù liǎo sì zhèn。 wǔ zé tiān hái fēi cháng zhòng shì zhù shù， zhào xué shì xiān hòu zhuàn chéng《 xuán lǎn》、《 gǔ jīn nèi fàn》、《 qīng gōng jì yào》、《 shǎo yáng zhèng fàn》、《 wéi chéng diǎn xùn》、《 zǐ shū yào lù》、《 fèng lóu xīn jiè》、《 xiào zǐ chuán》、《 liè nǚ chuán》、《 nèi fàn yào lüè》、《 lè shū yào lù》、《 bǎi liáo xīn jiè》、《 zhào rén běn yè》、《 chén guǐ》 děng shū。 tā lìng yòu《 chuí gǒng jí》、《 jīn lún jí》 děng zhù shù。
dàn wǔ zé tiān yě yòu bù shǎo xiāo jí de xíng wéi。 tā xìn tú、 chóng fó jiào、 jiàn sì yuàn、 zhù míng táng、 zào tiān shū、 zhù jiǔ dǐng， làng fèi liǎo dà liàng de rén lì wù lì。 zài dǎ jī zhèng dí de guò chéng zhōng yě bù miǎn làn shā wú gū。 guān lì dà zēng yě bì rán jiā zhòng liǎo nóng mín de fù dān， zài tā tǒng zhì shí qī jìn guǎn shè huì jīng jì yòu suǒ shàng shēng， dàn táo hù wèn tí yǐ jīng yuē yì yán zhòng， fǔ bīng zhì kāi shǐ zǒu xiàng pò huài。 wǔ zé tiān zhòng yòng wǔ shì zōng shì wǔ chéng sì、 wǔ sān sī、 wǔ yōu xù jí wǔ yōu níng děng rén， bìng dà fēng wǔ shì zōng rén wéi wáng。 dà chén jí Xū děng rén shēn yǐ sì jūn zhī xuǎn wéi lǜ， wǔ zé tiān yě gǎn dào zuò wéi nǚ zǐ， sǐ hòu zhǐ néng rù lǐ jiā zōng miào xiǎng zǐ sūn jì sì， suǒ yǐ jiē shòu chén xià jiàn yì， yú shèng lì yuán nián（ 698） yíng hái lú líng wáng lǐ xiǎn， fù lì wéi tài zǐ。 wǔ shì wǎn nián chǒng 'ài nán qiè zhāng chāng zōng、 zhāng yì zhī xiōng dì， èr rén hú jiǎ hǔ wēi， zuò wēi zuò fú。 shén lóng yuán nián（ 705） zhēngyuè， zhāng jiǎn zhī、 huán yàn fàn、 cuī xuán、 jìng huī děng rén lián hé yòu yǔ lín dàjiàng jūn lǐ duō zuò fā dòng zhèng biàn， zhū shā 'èr zhāng， bī zé tiān tuì wèi， yíng zhōng zōng fù wèi。 zhōng zōng shàng zūn hào wéi zé tiān dà shèng dì， hòu rén yīn chēng tā wéi“ wǔ zé tiān”。 tóng nián shí yī yuè qù shì。
wǔ zé tiān 624 ～ 705）， táng gāo zōng lǐ zhì huáng hòu， hòu wéi zhōu zé tiān huáng dì， zhōng guó lì shǐ shàng wéi yī de nǚ huáng dì。 bìng zhōu wén shuǐ（ jīn shān xī wén shuǐ dōng） rén。 wǔ zé tiān 14 suì shí， táng tài zōng lǐ shì mín zhào rù gōng wéi cái rén。 tài zōng sǐ hòu， zé tiān rù gǎn yè sì wéi ní。 táng gāo zōng jí wèi， fù zhào rù gōng， bài zhāo yí， jìn hào chén fēi， yǔ wáng huáng hòu、 xiāo shū fēi zhēng chǒng， hù xiāng chán huǐ。 yǒng huī liù nián（ 655） gāo zōng lì wǔ shì wéi huáng hòu。 wáng huáng hòu bèi fèi bù jiǔ， jí yǔ xiāo shū fēi tóng bèi zé tiān hài sǐ。 zé tiān sù duō zhì jì， jiān shè wén shǐ， zì xiǎn qìng mò nián qǐ， chéng gāo zōng tǐ ruò duō bìng zhī jī， suì zhuān guó bǐng， wēi shì yuē zhòng。 shàng yuán yuán nián（ 674）， gāo zōng chēng “ tiān huáng ”， wǔ hòu chēng“ tiān hòu”， gōng zhōng chēng wéi“ èr shèng”。 hóng dào yuán nián（ 683） gāo zōng qù shì， zhōng zōng lǐ xiǎn jí wèi， zé tiān lín cháo chēng zhì。 sì shèng yuán nián（ 684） èr yuè， zé tiān fèi zhōng zōng wéi lú líng wáng， lì ruì zōng lǐ dàn， jì xù lín cháo chēng zhì。 zé tiān yú tiān shòu yuán nián（ 690） chēng dì， guó hào zhōu。 fèi ruì zōng wéi huáng sì， gǎi dōng dū luò yáng wéi shén dū。
wǔ zé tiān zài duó qǔ zhèng quán de guò chéng zhōng dà sì jiǎn chú yì jǐ， dǎ jī zhèng dí， bìng làn shā yī xiē bèi tā huái yí de dà chén。 táng chū de yuán lǎo zhòng chén rú zhǎngsūn wú jì、 chǔ suì liáng、 yú zhì níng、 péi yán jí chéng wù tǐng děng rén， shǎo shù bèi biǎn zhú， duō shù zāo zhū shā； lǐ shì huáng shì jí zōng shì zhū wáng xiāng jì shā lù dài jìn。 wǔ zé tiān yǐ nǚ zhù de shēn fèn hào lìng tiān xià， zhí zhèng qián yòu wú zì jǐ de xīn fù， zhí zhèng hòu duō yí chén mín bù zhōng yú jǐ， suì rèn yòng suǒ yuán lǐ、 zhōu xīng jí lái jùn chén děng kù lì， guǎng shì luó zhì， yán kù bī gōng， jiǎng lì gào mì， suī rán xiāo miè liǎo yī xiē zhèng dí， dàn yě làn shā wú gū。 dào wǔ zhōu zhèng quán zhèng shì jiàn lì yǐ hòu， dǒu zhēng qū xiàng huǎn hé， cǐ fēng cái yòu suǒ shōu liǎn。 wǔ zé tiān wéi tái gāo wǔ shì yī zú jí chǒng chén lǐ yì fǔ děng rén de shè huì dì wèi， yì zhì jiù mén fá shì zú jí lǐ táng huáng zú， gǎi《 zhēnguàn shì zú zhì》 wéi《 xìng shì lù》， bǎ wǔ jiā liè rù dì yī děng， bìng guī dìng fán wǔ pǐn yǐ shàng guān yuán jiē rù yú pǔ。 wèile péi zhí zì jǐ de zhèng zhì lì liàng， kuò dà qí zhèng quán de shè huì jī chǔ， tā jǔ xíng diàn shì， chuàng wǔ jǔ、 zì jǔ、 shì guān děng zhì， yuán wài zhì guān， pò gé yòng rén。 zhè yàng zuò suī rán xuǎn bá liǎo yī pī cái néng zhī shì， dàn yě bù miǎn shǐ guān yuán bèi zēng， liú yú rǒng làn。
gāo zōng zài wèi shí， wǔ zé tiān céng shàng shū jiàn yán 12 shì， qí zhōng yòu quàn nóng sāng、 bó fù liǎn、 xī gān gē、 jìn yín qiǎo、 shěng lì yì děng jìn bù de zhù zhāng， gāo zōng jiē lüè shī xíng zhī。 zài wǔ zé tiān zhí zhèng de bàn gè shì jì zhōng， yóu yú suí mò nóng mín qǐ yì de zuò yòng jí táng tài zōng zhēn guān zhī zhì diàn dìng de jī chǔ， yě yóu yú wǔ zé tiān chén zhòng dǎ jī liǎo jiù shì zú hé dà guì zú、 dà guān liáo jí tuán， zhí xíng liǎo yī xiē jù yòu jìn bù xìng de zhèng cè， suǒ yǐ shè huì jīng jì chéng xiàn chū fā zhǎn de qū shì。 wǔ zhōu zhèng quán jiàn lì hòu， tā gǎn dào zhěng gè xī yù guò yú kuò yuǎn， bù yì guǎn xiá， suì yú cháng 'ān 'èr nián（ 702） bǎ tiān shān yǐ běi dì qū cóng 'ān xī dū hù fǔ huá chū lái， lìng zhì běi tíng dū hù fǔ， zhì tíng zhōu（ jīn xīn jiāng jí mù sà 'ěr běi pò chéng zǐ）。 ān xī sì zhèn（ jí suì yè、 qiūcí、 yú tián、 shū lè） zì chuí gǒng 'èr nián（ 686） qǐ wéi tǔbō suǒ zhàn。 wǔ zé tiān bù gān xīn shī tǔ， nǎi yú cháng shòu yuán nián（ 692） qiǎn wáng xiào jié děng dà pò tǔbō， huī fù liǎo sì zhèn。 wǔ zé tiān hái fēi cháng zhòng shì zhù shù， zhào xué shì xiān hòu zhuàn chéng《 xuán lǎn》、《 gǔ jīn nèi fàn》、《 qīng gōng jì yào》、《 shǎo yáng zhèng fàn》、《 wéi chéng diǎn xùn》、《 zǐ shū yào lù》、《 fèng lóu xīn jiè》、《 xiào zǐ chuán》、《 liè nǚ chuán》、《 nèi fàn yào lüè》、《 lè shū yào lù》、《 bǎi liáo xīn jiè》、《 zhào rén běn yè》、《 chén guǐ》 děng shū。 tā lìng yòu《 chuí gǒng jí》、《 jīn lún jí》 děng zhù shù。
dàn wǔ zé tiān yě yòu bù shǎo xiāo jí de xíng wéi。 tā xìn tú、 chóng fó jiào、 jiàn sì yuàn、 zhù míng táng、 zào tiān shū、 zhù jiǔ dǐng， làng fèi liǎo dà liàng de rén lì wù lì。 zài dǎ jī zhèng dí de guò chéng zhōng yě bù miǎn làn shā wú gū。 guān lì dà zēng yě bì rán jiā zhòng liǎo nóng mín de fù dān， zài tā tǒng zhì shí qī jìn guǎn shè huì jīng jì yòu suǒ shàng shēng， dàn táo hù wèn tí yǐ jīng yuē yì yán zhòng， fǔ bīng zhì kāi shǐ zǒu xiàng pò huài。 wǔ zé tiān zhòng yòng wǔ shì zōng shì wǔ chéng sì、 wǔ sān sī、 wǔ yōu xù jí wǔ yōu níng děng rén， bìng dà fēng wǔ shì zōng rén wéi wáng。 dà chén jí Xū děng rén shēn yǐ sì jūn zhī xuǎn wéi lǜ， wǔ zé tiān yě gǎn dào zuò wéi nǚ zǐ， sǐ hòu zhǐ néng rù lǐ jiā zōng miào xiǎng zǐ sūn jì sì， suǒ yǐ jiē shòu chén xià jiàn yì， yú shèng lì yuán nián（ 698） yíng hái lú líng wáng lǐ xiǎn， fù lì wéi tài zǐ。 wǔ shì wǎn nián chǒng 'ài nán qiè zhāng chāng zōng、 zhāng yì zhī xiōng dì， èr rén hú jiǎ hǔ wēi， zuò wēi zuò fú。 shén lóng yuán nián（ 705） zhēngyuè， zhāng jiǎn zhī、 huán yàn fàn、 cuī xuán、 jìng huī děng rén lián hé yòu yǔ lín dàjiàng jūn lǐ duō zuò fā dòng zhèng biàn， zhū shā 'èr zhāng， bī zé tiān tuì wèi， yíng zhōng zōng fù wèi。 zhōng zōng shàng zūn hào wéi zé tiān dà shèng dì， hòu rén yīn chēng tā wéi“ wǔ zé tiān”。 tóng nián shí yī yuè qù shì。