zēngguófān fǎng fó yī wèi shén mì de lì shǐ lǎo rén， ràng rén duì qí chōng mǎn liǎo xīng qù yǔ mí sī。 shuō bù wán， dào bù jīng …
zēngguófān（ 1811 nián héng 1872 nián）， zì dí shēng， hú nán xiāng xiāng rén。 wǎn qīng zhòng yào de zhèng zhì jiā、 jūn shì jiā、 zhù míng xué zhě。
zēngguófān chū shēn nóng jiā， shàonián dé zhì， dào guāng shí sì nián（ 1834 nián） kǎode jǔ rén， shí bā nián gāo zhōng jìn shì， nián jǐn
èr shí bā suì。 dào guāng 'èr shí nián（ 1843 nián）， dé shòu hàn lín yuàn jiǎn tǎo。 èr shí qī nián， shēng nèi gé xué shì jiān lǐ bù shì láng， bā nián lián shēng liù pǐn shí 'èr jí。 rèn jīng guān qī jiān， zēngguófān guǎng shí jīng shī yòu dào zhī rén， zhì yì lǐ、 kǎo jù、 cí zhāng zhī xué。 xián fēng yuán nián（ 1851 nián）， tài píng tiān guó shì qǐ， zēngguófān lǚ xiàng qīng tíng mào sǐ xiàn cè。 èr nián， zēngguófān diǎn shì jiāng xī tú zhōng mǔ qīn bìng gù， huí xiāng fúsāng。 bù jiǔ， fèng mìng zài xiāng jǔ bàn tuán liàn， jí“ xiāng yǒng”。 xián fēng sān nián（ 1853 nián）， tài píng tiān guó dìng dū tiān jīng（ jīn nán jīng）。 zēngguófān suǒ bàn xiāng jūn chū jù guī mó， yǔ tài píng jūn zhuǎn zhàn cháng jiāng zhōng xià yóu dì qū。 xiāng jūn lì liàng bù duàn zhuàng dà， jiàn chéng duì kàng tài píng tiān guó zhù lì。“ xīn yǒu zhèng biàn” hòu， cí xǐ tài hòu chuí lián tīng zhèng， zēngguófān shǎng jiā tài zǐ shàobǎo xián， chéng wéi dāng shí hàn rén quán wèi zuì zhòng zhě。 yīn jiǎo miè tài píng tiān guó、 niǎn jūn yòu gōng， zēngguófān lì rèn liǎng jiāng zǒng dū、 zhí lì zǒng dū， shēng rèn wǔ yīng diàn dà xué shì， dé fēng yún qí wèi shì zhí。 tóng zhì jiǔ nián（ 1870 nián）， zēngguófān yīn bàn lǐ“ tiān jīn jiào 'àn” bù lì， huí rèn liǎng jiāng zǒng dū。 shí yī nián 'èr yuè chū sì rì（ 1872 nián 3 yuè 12 rì）， zēngguófān sǐ yú liǎng jiāng zǒng dū rèn shàng， xiǎng nián liù shí yī suì。 sǐ hòu qīng tíng zhuī zèng qí tài fù， shì hào“ wén zhèng”。
zēngguófān wú yí shì zhōng guó jìn dài shǐ shàng zuì zhòng yào de rén wù zhī yī。 bǎi yú nián lái， hòu rén duì tā de píng jià kě wèi rén zhě jiàn rén， zhì zhě jiàn zhì， bāo biǎn bù yī。 yù zhī zhě zàn qí wéi“ zhōng xīng dì yī míng chén”、“ zhōng guó lì shǐ shàng zuì zhù míng rén wù”； huǐ zhī zhě chēng zhī wéi“ hàn jiān”、“ guì zǐ shǒu”。
zēngguófān sǐ hòu， qīng tíng bān fā shàng yù：“ qí shēng píng zhèng jì shì shí xuān fù guó shǐ guǎn。” wǒ men cóng mín guó chū nián xiū zuǎn de《 qīng shǐ gǎo》 zhōng， kě jiàn qīng tíng guān fāng duì céng shì de zǒng jié yǔ píng jià：
“ guó fān wéi rén wēi zhòng， měi xū rán， mù sān jiǎo yòu lēng。 měi duì kè， zhù shì yí shí bù yǔ， jiàn zhě sǒng rán， tuì zé jì qí yōu liè， wú huò shuǎng zhě。 tiān xìng hǎo wén， zhì zhī zhōng shēn bù yàn， yòu jiā fǎ 'ér bù yòu yú yī shī。 qí lùn xué jiān zōng hàn、 sòng， yǐ wèi xiān wáng zhì shì zhī dào， jīng wěi wàn duān， yī guàn zhī yǐ lǐ。 xī qín huì tián《 wǔ lǐ tōng kǎo》 jué shí huò， nǎi ji bǔ yán kè、 hǎi yùn、 qián fǎ、 hé dī wéi liù juàn， yòu kǎi gǔ lǐ cán quē wú jūn lǐ， jūn lǐ yào zì yòu zhuān piān， rú qī jìng yuán（ àn： jí qī jì guāng） suǒ jì zhě。 lùn zhě wèi guó fān suǒ dìng yíng zhì、 yíng guī， qí yú jūn lǐ shù jǐ jìn zhī。 wǎn nián pō yǐ qīng jìng huà mín， fèng rù xī yǐ yǎng shì。 lǎo rú sù xué， qún guī yǐ zhī。 yóu zhī rén， shàn rèn shǐ， suǒ chéng jiù jiàn bá zhě， bù kě shèngshǔ。 yī jiàn zhé pǐn mù qí cái， xī dāng。 shí jǔ xiān shì gēng dú zhī xùn， jiào jiè qí jiā。 yù jiāng zú liáo lì ruò zǐ dì rán， gù suī yán dá zhī， ér lè wéi zhī yòng。 jū jiāng nán jiǔ， gōng dé zuì shèng。
“ guó fān shì gōng běn yú xué wèn， shàn yǐ lǐ yùn。 gōng chéng zhī xīn， yóu zú gé zhòng。 qí zhì jūn xíng zhèng， wù qiú tà shí。 fán guī huà tiān xià shì， jiǔ wú bù yàn， shì jiē chēng zhī， zhì wèi hàn zhī zhū gé liàng、 táng zhī péi dù、 míng zhī wáng shǒu rén， dài wú yǐ guò， hé qí shèng yú！ guó fān yòu cháng qǔ gǔ jīn shèng zhé sān shí sān rén， huà xiàng zàn jì， yǐ wéi shī zī， qí píng shēng zhì xué dà duān， jù jiàn yú cǐ。 zhì gōng chéng míng lì， jí jí yǐ jiàn qǔ rén cái wéi jǐ rèn， jiāng chén kǔn shuài， jǐ biàn hǎi nèi。 yǐ rén shì jūn， jiē néng bù fù suǒ zhī。 wū hū！ zhōng xīng yǐ lái， yī rén 'ér yǐ １
lǐ hóng zhāng cháng xiōng、 hú guǎng zǒng dū lǐ hàn zhāng yóu qí duì zhè wèi tóng liáo yì zhì zhī jiān yì、 wéi rén zhī jǐn shèn zàn shǎng yòu jiā， rèn wéi：“ qí shēn shí yuǎn lüè， gōng 'ér wàng sī， yóu yòu gǔ rén suǒ bù néng jí zhě。”
jiē tì zēngguófān chū rèn liǎng jiāng zǒng dū de hé jǐng yě duì zhè wèi qián rèn yóu zhōng jìng pèi， rèn wéi tā de gōng láo dà dà chāo guò liǎo táng dài míng jiāng guō zǐ yí。
zēngguófān mù liáo、 zǎo qī qǐ méng sī xiǎng jiā xuē fú chéng rèn wéi， zēngguófān zuì chéng gōng zhī chù zài yú yù rén yòng rén zhī dào：
“ zì xī duō shì zhī qiū， wú bù yǐ xián cái zhī zhòng guǎ， pàn gōng xiào zhī guǎng xiá。 zēngguófān zhī rén zhī jiàn， chāo yì gǔ jīn， huò xiè hòu yú fēng chén zhī zhōng， yī jiàn yǐ wéi wěi qì； huò wù sè yú xíng jì zhī biǎo， què rán xǔ wéi yì cái。 píng rì chí yì， cháng wèi tiān xià zhì dà， shì biàn zhì yīn， jué fēi yī shǒu yī zú zhī suǒ néng wéi chí。 gù qí zhèn bá yōu zhì， hóng jiǎng rén jié， yóu shǔ bù yí yú lì。 cháng wén zēngguófān mù sòng jiāng zhōng yuán yuē： ‘ cǐ rén bì míng lì tiān xià， rán dāng yǐ jié liè chēng。 ’ hòu nǎi zhuān shū bǎo jiàn， yǐ yìng qiú xián zhī zhào。 hú lín yì yǐ niè sī tǒng bīng， lì zēngguófān bù xià， jí zòu chēng qí cái shèng jǐ shí bèi。 èr rén jiē bù cì zhuó yòng， zhuó zhù zhōng qín。 zēngguófān jīng yíng jūn shì， yì lài qí zhù。 qí zài jí bàn tuán zhī shǐ， ruò tǎ qí bù、 luó zé nán、 lǐ xù bīn、 lǐ xù yí、 wáng xīn、 yáng yuè bīn、 péng yù lín， huò pìn zì zhū shēng， huò bá zì lǒng mǔ， huò zhāo zì yíng wǔ， jūn yǐ zhì chéng xiāng yǔ， bǐ huò gè jìn suǒ cháng…… zēngguófān yòu wèi， rén cái yǐ péi yǎng 'ér chū， qì shí yǐ lì liàn 'ér chéng。 gù qí qǔ rén， fán yú bīng shì、 xiǎng shì、 lì shì、 wén shì， yòu yī zhǎngzhě， wú bù yōu jiā jiǎng lì， liàng cái lù yòng。 jiāng lì lái yè， wú bù lì shí jiē jiàn， yīn qín xùn huì。 huò yòu nán bàn zhī shì， nán yán zhī yǐn， xiān bù bó fǎng zhōu zhī， dài wéi chóu huà。 bié hòu zé chí shū gào jiè， yòu shī dì dū kè zhī fēng， yòu fù xiōng qī wàng zhī yì。 fēi cháng zhī shì yǔ zì hǎo zhī tú， jiē lè wéi zhī yòng。”
zēngguófān（ 1811 nián héng 1872 nián）， zì dí shēng， hú nán xiāng xiāng rén。 wǎn qīng zhòng yào de zhèng zhì jiā、 jūn shì jiā、 zhù míng xué zhě。
zēngguófān chū shēn nóng jiā， shàonián dé zhì， dào guāng shí sì nián（ 1834 nián） kǎode jǔ rén， shí bā nián gāo zhōng jìn shì， nián jǐn
èr shí bā suì。 dào guāng 'èr shí nián（ 1843 nián）， dé shòu hàn lín yuàn jiǎn tǎo。 èr shí qī nián， shēng nèi gé xué shì jiān lǐ bù shì láng， bā nián lián shēng liù pǐn shí 'èr jí。 rèn jīng guān qī jiān， zēngguófān guǎng shí jīng shī yòu dào zhī rén， zhì yì lǐ、 kǎo jù、 cí zhāng zhī xué。 xián fēng yuán nián（ 1851 nián）， tài píng tiān guó shì qǐ， zēngguófān lǚ xiàng qīng tíng mào sǐ xiàn cè。 èr nián， zēngguófān diǎn shì jiāng xī tú zhōng mǔ qīn bìng gù， huí xiāng fúsāng。 bù jiǔ， fèng mìng zài xiāng jǔ bàn tuán liàn， jí“ xiāng yǒng”。 xián fēng sān nián（ 1853 nián）， tài píng tiān guó dìng dū tiān jīng（ jīn nán jīng）。 zēngguófān suǒ bàn xiāng jūn chū jù guī mó， yǔ tài píng jūn zhuǎn zhàn cháng jiāng zhōng xià yóu dì qū。 xiāng jūn lì liàng bù duàn zhuàng dà， jiàn chéng duì kàng tài píng tiān guó zhù lì。“ xīn yǒu zhèng biàn” hòu， cí xǐ tài hòu chuí lián tīng zhèng， zēngguófān shǎng jiā tài zǐ shàobǎo xián， chéng wéi dāng shí hàn rén quán wèi zuì zhòng zhě。 yīn jiǎo miè tài píng tiān guó、 niǎn jūn yòu gōng， zēngguófān lì rèn liǎng jiāng zǒng dū、 zhí lì zǒng dū， shēng rèn wǔ yīng diàn dà xué shì， dé fēng yún qí wèi shì zhí。 tóng zhì jiǔ nián（ 1870 nián）， zēngguófān yīn bàn lǐ“ tiān jīn jiào 'àn” bù lì， huí rèn liǎng jiāng zǒng dū。 shí yī nián 'èr yuè chū sì rì（ 1872 nián 3 yuè 12 rì）， zēngguófān sǐ yú liǎng jiāng zǒng dū rèn shàng， xiǎng nián liù shí yī suì。 sǐ hòu qīng tíng zhuī zèng qí tài fù， shì hào“ wén zhèng”。
zēngguófān wú yí shì zhōng guó jìn dài shǐ shàng zuì zhòng yào de rén wù zhī yī。 bǎi yú nián lái， hòu rén duì tā de píng jià kě wèi rén zhě jiàn rén， zhì zhě jiàn zhì， bāo biǎn bù yī。 yù zhī zhě zàn qí wéi“ zhōng xīng dì yī míng chén”、“ zhōng guó lì shǐ shàng zuì zhù míng rén wù”； huǐ zhī zhě chēng zhī wéi“ hàn jiān”、“ guì zǐ shǒu”。
zēngguófān sǐ hòu， qīng tíng bān fā shàng yù：“ qí shēng píng zhèng jì shì shí xuān fù guó shǐ guǎn。” wǒ men cóng mín guó chū nián xiū zuǎn de《 qīng shǐ gǎo》 zhōng， kě jiàn qīng tíng guān fāng duì céng shì de zǒng jié yǔ píng jià：
“ guó fān wéi rén wēi zhòng， měi xū rán， mù sān jiǎo yòu lēng。 měi duì kè， zhù shì yí shí bù yǔ， jiàn zhě sǒng rán， tuì zé jì qí yōu liè， wú huò shuǎng zhě。 tiān xìng hǎo wén， zhì zhī zhōng shēn bù yàn， yòu jiā fǎ 'ér bù yòu yú yī shī。 qí lùn xué jiān zōng hàn、 sòng， yǐ wèi xiān wáng zhì shì zhī dào， jīng wěi wàn duān， yī guàn zhī yǐ lǐ。 xī qín huì tián《 wǔ lǐ tōng kǎo》 jué shí huò， nǎi ji bǔ yán kè、 hǎi yùn、 qián fǎ、 hé dī wéi liù juàn， yòu kǎi gǔ lǐ cán quē wú jūn lǐ， jūn lǐ yào zì yòu zhuān piān， rú qī jìng yuán（ àn： jí qī jì guāng） suǒ jì zhě。 lùn zhě wèi guó fān suǒ dìng yíng zhì、 yíng guī， qí yú jūn lǐ shù jǐ jìn zhī。 wǎn nián pō yǐ qīng jìng huà mín， fèng rù xī yǐ yǎng shì。 lǎo rú sù xué， qún guī yǐ zhī。 yóu zhī rén， shàn rèn shǐ， suǒ chéng jiù jiàn bá zhě， bù kě shèngshǔ。 yī jiàn zhé pǐn mù qí cái， xī dāng。 shí jǔ xiān shì gēng dú zhī xùn， jiào jiè qí jiā。 yù jiāng zú liáo lì ruò zǐ dì rán， gù suī yán dá zhī， ér lè wéi zhī yòng。 jū jiāng nán jiǔ， gōng dé zuì shèng。
“ guó fān shì gōng běn yú xué wèn， shàn yǐ lǐ yùn。 gōng chéng zhī xīn， yóu zú gé zhòng。 qí zhì jūn xíng zhèng， wù qiú tà shí。 fán guī huà tiān xià shì， jiǔ wú bù yàn， shì jiē chēng zhī， zhì wèi hàn zhī zhū gé liàng、 táng zhī péi dù、 míng zhī wáng shǒu rén， dài wú yǐ guò， hé qí shèng yú！ guó fān yòu cháng qǔ gǔ jīn shèng zhé sān shí sān rén， huà xiàng zàn jì， yǐ wéi shī zī， qí píng shēng zhì xué dà duān， jù jiàn yú cǐ。 zhì gōng chéng míng lì， jí jí yǐ jiàn qǔ rén cái wéi jǐ rèn， jiāng chén kǔn shuài， jǐ biàn hǎi nèi。 yǐ rén shì jūn， jiē néng bù fù suǒ zhī。 wū hū！ zhōng xīng yǐ lái， yī rén 'ér yǐ １
lǐ hóng zhāng cháng xiōng、 hú guǎng zǒng dū lǐ hàn zhāng yóu qí duì zhè wèi tóng liáo yì zhì zhī jiān yì、 wéi rén zhī jǐn shèn zàn shǎng yòu jiā， rèn wéi：“ qí shēn shí yuǎn lüè， gōng 'ér wàng sī， yóu yòu gǔ rén suǒ bù néng jí zhě。”
jiē tì zēngguófān chū rèn liǎng jiāng zǒng dū de hé jǐng yě duì zhè wèi qián rèn yóu zhōng jìng pèi， rèn wéi tā de gōng láo dà dà chāo guò liǎo táng dài míng jiāng guō zǐ yí。
zēngguófān mù liáo、 zǎo qī qǐ méng sī xiǎng jiā xuē fú chéng rèn wéi， zēngguófān zuì chéng gōng zhī chù zài yú yù rén yòng rén zhī dào：
“ zì xī duō shì zhī qiū， wú bù yǐ xián cái zhī zhòng guǎ， pàn gōng xiào zhī guǎng xiá。 zēngguófān zhī rén zhī jiàn， chāo yì gǔ jīn， huò xiè hòu yú fēng chén zhī zhōng， yī jiàn yǐ wéi wěi qì； huò wù sè yú xíng jì zhī biǎo， què rán xǔ wéi yì cái。 píng rì chí yì， cháng wèi tiān xià zhì dà， shì biàn zhì yīn， jué fēi yī shǒu yī zú zhī suǒ néng wéi chí。 gù qí zhèn bá yōu zhì， hóng jiǎng rén jié， yóu shǔ bù yí yú lì。 cháng wén zēngguófān mù sòng jiāng zhōng yuán yuē： ‘ cǐ rén bì míng lì tiān xià， rán dāng yǐ jié liè chēng。 ’ hòu nǎi zhuān shū bǎo jiàn， yǐ yìng qiú xián zhī zhào。 hú lín yì yǐ niè sī tǒng bīng， lì zēngguófān bù xià， jí zòu chēng qí cái shèng jǐ shí bèi。 èr rén jiē bù cì zhuó yòng， zhuó zhù zhōng qín。 zēngguófān jīng yíng jūn shì， yì lài qí zhù。 qí zài jí bàn tuán zhī shǐ， ruò tǎ qí bù、 luó zé nán、 lǐ xù bīn、 lǐ xù yí、 wáng xīn、 yáng yuè bīn、 péng yù lín， huò pìn zì zhū shēng， huò bá zì lǒng mǔ， huò zhāo zì yíng wǔ， jūn yǐ zhì chéng xiāng yǔ， bǐ huò gè jìn suǒ cháng…… zēngguófān yòu wèi， rén cái yǐ péi yǎng 'ér chū， qì shí yǐ lì liàn 'ér chéng。 gù qí qǔ rén， fán yú bīng shì、 xiǎng shì、 lì shì、 wén shì， yòu yī zhǎngzhě， wú bù yōu jiā jiǎng lì， liàng cái lù yòng。 jiāng lì lái yè， wú bù lì shí jiē jiàn， yīn qín xùn huì。 huò yòu nán bàn zhī shì， nán yán zhī yǐn， xiān bù bó fǎng zhōu zhī， dài wéi chóu huà。 bié hòu zé chí shū gào jiè， yòu shī dì dū kè zhī fēng， yòu fù xiōng qī wàng zhī yì。 fēi cháng zhī shì yǔ zì hǎo zhī tú， jiē lè wéi zhī yòng。”
rú shàng kě jiàn， zēngguófān què wéi wéi hù qīng cháo tǒng zhì lì xià hàn mǎ gōng láo， yīn cǐ dé dào dà duō shí rén de zàn yù。 rán zhì qīng mò， tè bié shì suí zhe fǎn qīng gé mìng de bù duàn shēn rù， zēngguófān zì rán 'ér rán dì chéng wéi rén men gōng jī de duì xiàng。
gé mìng jiā chén tiān huá zài qí kuài zhì rén kǒu de fǎn mǎn xuān chuán shǒu cè《 měng huí tóu》 hé《 jǐng shì zhōng》 lǐ fēn bié duì zēngguófān zuò chū píng shuō：
“ liè wèi hē！ dāng dào guāng、 tóng zhì nián jiān， wǒ men hàn rén yòu jué hǎo zì lì de jī huì， bèi nà quán wú xīn gān de rén， kǔ wéi mǎn zhōu chū lì， yǐ zhì gōng bài chuí chéng， qǐ bù shì nà xiāng jūn dà dū dū zēngguófān má？ ǎn xiǎng zēngguófān wéi rén yě hěn chéng shí， zhǐ shì wéi nà shù qiān nián de fǔ bài xué shuō suǒ wù， bù xiǎo dé yòu běn zú、 yì zú zhī fēn， yě guài tā bù dé。 dàn kě lián zēngguófān xīn kǔ shí yú nián， shā liǎo shù bǎi wàn tóng bāo， jǐn dé yī gè hóu jué。 bā qí de rén， jué bù fèi lì， bù shì qīn wáng， jiù shì jùn wáng。 ér qiě cái lì dà gōng， jiù bǎ tā bīng quán xiāoliǎo， zhōng shēn wèi cháng lì cháo， jǐn zuò gè liǎng jiāng zǒng dū， chù chù shòu rén de xié zhì， huì qì bù huì qì！ ruò shì dāng rì xiǎo dé wǒ de shì chóu wàn bù kě bù miè de， shùn biàn xià shǒu， nà tiān xià duō jiǔ shì wǒ hàn rén de， zēngguófān de zǐ sūn rú jīn shàng shì huáng dì， xiāng jūn de tǒng lǐng dōushì yuán xūn， qǐ bù hǎo de duō má？ liè wèi， nǐ dào kě xī bù kě xī ní？”
“ hèn de shì zēngguófān， zhǐ xiǎo dé tì mǎn rén shā tóng bāo， bù xiǎo dé tì zhōng guó zhēng quán lì。 dāng chū zēngguófān zuò hàn lín de shí hòu， céng shàng guò zhé zǐ， shuō shī fù xiǎo jiē qǔ shì bù hé dào lǐ， dào liǎo hòu lái chū jiāng rù xiāng de shí hòu， dǎo yī jù dōubù gǎn shuō liǎo。 ruò shuō tā bù zhī dào zhè xiē shì tǐ， yuán hé què bǎ tā de 'ér zǐ céng jì zé xué xí wài guó yǔ yán wén zì， què bù gǎn bǎ cháo tíng de bì zhèng gēnggǎi xiē ní？ wú fēi pà zhāo mǎn zhèng fǔ de jì huì， suǒ yǐ bì kǒu bù shuō， bǎo quán zì jǐ de lù wèi， què bǎ nà tiān xià hòu shì cháng zhì jiǔ 'ān de zhèng cè， diū liǎo bù tí， nǐ dào kě hèn bù kě hèn ní？”
rán 'ér， bìng fēi suǒ yòu de gé mìng jiādōu rèn wéi zēngguófān kě hèn。 tóng méng huì lǐng xiù huáng xīng hé sòng jiào rén duì zēngguófān de chóng jìng zhī xīn yì yú yán biǎo。 huáng xīng shuō：“ céng mǒu zhī zhì， suī yǔ wǒ bù tóng， rán zhì jǐ zhī yán， wú zhí yí fèng yǐ wéi fǎ。” sòng jiào rén chēng：“ zēngguófān、 zuǒ zōng táng zhě， qǐ zì bù yī shū shēng， ér néng cuī xiàn dà dí， rén fèng wéi zōng。 qí shì fēi wú zú lùn， guān qí shí dù， wú tiǎn yīng xióng。”
hù guó yùn dòng zhù jiāng、 yún nán dū dū cài 'è jiāng zēngguófān、 hú lín yì de jūn shì lǐ lùn ji chéng《 céng hú zhì bīng yǔ lù》， gāo dù píng jià zēngguófān de jūn shì sī xiǎng：
“ gǔ rén lùn jiāng yòu wǔ dé， yuē： zhì、 xìn、 rén、 yǒng、 yán。 qǔ yì zhì jīng， zé wàng zhì yán。 xī rén zhī lùn jiāng， zhé yuē tiān cái。 xī 'ér yán zhī， zé yuē tiān suǒ tè fù zhì yǔ yǒng。 ér céng、 hú liǎng gōng zhī suǒ tóng chàng zhě， zé yǐ wéi jiāng zhī dào， yǐ liáng xīn xuè xìng wéi qián tí， yóu wéi 'ě yào tàn běn zhī lùn， yì jí xiàn shēn zhī shuō fǎ。 xián tóng zhī jì， yuè kòu róu lìn shí yú shěng， dōng nán bàn bì， lún xiàn dài jīng liǎng gōng jūn yī jiè shū shēng， chū shēn cí lín， yī qīng huàn， yī liáo lì， qí yú bīng shì yī duān， sù wèi mèng jiàn。 suǒ gōng zhī yì， suǒ shì zhī shì， mò bù yǔ bīng shì bèi dào 'ér chí。 nǎi wéi liáng xīn、 xuè xìng 'èr zhě suǒ qū shǐ， suì shǐ qí kě néng xìng fā zhǎn yú jué dǐng， wǔ gōng càn rán， zé bèi hǎi nèi。 àn qí shì gōng yán lùn， zú yǔ gǔ jīn zhōng wài míng jiāng jié hánɡ ér háo wú xùn sè， dé fēi jīng chéng suǒ gǎn、 jīn shí wéi kāi zhě yú？”
yòu shuō：“ céng、 hú zhī lùn bīng， jí zhù zhù、 kè zhī shuō。 gōng zhě wéi kè， zhù yì 'ér kè láo， zhù shèng 'ér kè bài。 yóu jiè gōng jiān wéi chéng。 qí shuō yǔ pǔ fǎ zhàn zhēng qián fǎ guó bīng xué jiā suǒ zhù zhāng zhě dài tóng。 qí lùn chū shī qián zhī zhǔn bèi， yí shí fēn zhōu dào。 wèi yī xiè bù jīng， bù kě qīng chū； shì lì bù hòu， bù kě chéngháng， yǔ jìn jīn zhī dòng yuán zhǔn bèi yòng yì xiāng hé。 qí yǐ quán jūn pò dí wéi shàng， bù yǐ dé tǔ dì、 chéng chí wéi yì。 suǒ jiàn yóu wéi jīng dào zhuó yuè， yǔ dōng xī gè guó bīng xué jiā suǒ chàng dǎo zhě rú chū yī zhé。 suǒ lùn zhū duān， jiē cóng shí xíng hòu jīng yàn zhōng dé lái， yǔ jìn shì gè guó bīng jiā suǒ lùn ruò hé fú jié。 wú sī xiān xián， bù néng bù xīn xiāng chóng bài zhī yǐ。”
yán zhì zhōng guó jìn dài shǐ， zēngguófān gèng shì bù néng rào kāi de guān jiàn rén wù， yīn cǐ tā shǐ zhōng shì shǐ xué jiè yán jiū de zhòng diǎn。 jìn dài shǐ xué bí zǔ liáng qǐ chāo zuì zǎo tí chū zēngguófān zhī lì shǐ dì wèi：“ céng wén zhèng zhě， qǐ wéi jìn dài， gài yòu shǐ yǐ lái bù yī 'èr dǔ zhī dà rén yě yǐ”；“ qǐ wéi zhōng guó， yì quán shì jiè bù yī 'èr dǔ zhī dà rén yě yǐ。”
qīng shǐ xué jiā xiāo yī shān shǒu zhù《 zēngguófān chuán》， yú dài biǎo zuò《 qīng dài tōng shǐ》 zhōng rú cǐ píng jià zēngguófān：
“ zēngguófān zhī chū zhì xiāng jūn， wǎn huí chuí wēi zhī qīng shì mìng yùn， bǎo cún chuán tǒng zhī zhōng guó wén huà， cǐ qí jīng shì xué zhī běn zhì hū？ yuē： shì dài bù rán。 qí zhuàng nián zhī zhì， huái mín bāo wù yǔ zhī liàng， xiū nèi shèng wài wáng zhī xué， wú tiǎn fù mǔ suǒ shēng， bù kuì tiān dì wán rén。
“ shì jūn shì zhèng zhì wéi zhuǎn yí fēng qì zhī shǒu duàn， ér jūn shì zhèng zhì bìng fēi qí shì yè zhī mùdì yě。 suǒ wèi‘ yǐn yòng yī bān zhèng rén， péi yǎng jǐ gè hǎo guān， yǐ wéi zhǒng zǐ’， jí yù huò zhì xián yǎng mín zhī gōng， yǐ jìn gù tíng lín suǒ wèi‘ tiān xià xīng wáng， pǐ fū yòu zé’ zhī yì， guó fān zhēn zhèng mùdì zài cǐ。
gé mìng jiā chén tiān huá zài qí kuài zhì rén kǒu de fǎn mǎn xuān chuán shǒu cè《 měng huí tóu》 hé《 jǐng shì zhōng》 lǐ fēn bié duì zēngguófān zuò chū píng shuō：
“ liè wèi hē！ dāng dào guāng、 tóng zhì nián jiān， wǒ men hàn rén yòu jué hǎo zì lì de jī huì， bèi nà quán wú xīn gān de rén， kǔ wéi mǎn zhōu chū lì， yǐ zhì gōng bài chuí chéng， qǐ bù shì nà xiāng jūn dà dū dū zēngguófān má？ ǎn xiǎng zēngguófān wéi rén yě hěn chéng shí， zhǐ shì wéi nà shù qiān nián de fǔ bài xué shuō suǒ wù， bù xiǎo dé yòu běn zú、 yì zú zhī fēn， yě guài tā bù dé。 dàn kě lián zēngguófān xīn kǔ shí yú nián， shā liǎo shù bǎi wàn tóng bāo， jǐn dé yī gè hóu jué。 bā qí de rén， jué bù fèi lì， bù shì qīn wáng， jiù shì jùn wáng。 ér qiě cái lì dà gōng， jiù bǎ tā bīng quán xiāoliǎo， zhōng shēn wèi cháng lì cháo， jǐn zuò gè liǎng jiāng zǒng dū， chù chù shòu rén de xié zhì， huì qì bù huì qì！ ruò shì dāng rì xiǎo dé wǒ de shì chóu wàn bù kě bù miè de， shùn biàn xià shǒu， nà tiān xià duō jiǔ shì wǒ hàn rén de， zēngguófān de zǐ sūn rú jīn shàng shì huáng dì， xiāng jūn de tǒng lǐng dōushì yuán xūn， qǐ bù hǎo de duō má？ liè wèi， nǐ dào kě xī bù kě xī ní？”
“ hèn de shì zēngguófān， zhǐ xiǎo dé tì mǎn rén shā tóng bāo， bù xiǎo dé tì zhōng guó zhēng quán lì。 dāng chū zēngguófān zuò hàn lín de shí hòu， céng shàng guò zhé zǐ， shuō shī fù xiǎo jiē qǔ shì bù hé dào lǐ， dào liǎo hòu lái chū jiāng rù xiāng de shí hòu， dǎo yī jù dōubù gǎn shuō liǎo。 ruò shuō tā bù zhī dào zhè xiē shì tǐ， yuán hé què bǎ tā de 'ér zǐ céng jì zé xué xí wài guó yǔ yán wén zì， què bù gǎn bǎ cháo tíng de bì zhèng gēnggǎi xiē ní？ wú fēi pà zhāo mǎn zhèng fǔ de jì huì， suǒ yǐ bì kǒu bù shuō， bǎo quán zì jǐ de lù wèi， què bǎ nà tiān xià hòu shì cháng zhì jiǔ 'ān de zhèng cè， diū liǎo bù tí， nǐ dào kě hèn bù kě hèn ní？”
rán 'ér， bìng fēi suǒ yòu de gé mìng jiādōu rèn wéi zēngguófān kě hèn。 tóng méng huì lǐng xiù huáng xīng hé sòng jiào rén duì zēngguófān de chóng jìng zhī xīn yì yú yán biǎo。 huáng xīng shuō：“ céng mǒu zhī zhì， suī yǔ wǒ bù tóng， rán zhì jǐ zhī yán， wú zhí yí fèng yǐ wéi fǎ。” sòng jiào rén chēng：“ zēngguófān、 zuǒ zōng táng zhě， qǐ zì bù yī shū shēng， ér néng cuī xiàn dà dí， rén fèng wéi zōng。 qí shì fēi wú zú lùn， guān qí shí dù， wú tiǎn yīng xióng。”
hù guó yùn dòng zhù jiāng、 yún nán dū dū cài 'è jiāng zēngguófān、 hú lín yì de jūn shì lǐ lùn ji chéng《 céng hú zhì bīng yǔ lù》， gāo dù píng jià zēngguófān de jūn shì sī xiǎng：
“ gǔ rén lùn jiāng yòu wǔ dé， yuē： zhì、 xìn、 rén、 yǒng、 yán。 qǔ yì zhì jīng， zé wàng zhì yán。 xī rén zhī lùn jiāng， zhé yuē tiān cái。 xī 'ér yán zhī， zé yuē tiān suǒ tè fù zhì yǔ yǒng。 ér céng、 hú liǎng gōng zhī suǒ tóng chàng zhě， zé yǐ wéi jiāng zhī dào， yǐ liáng xīn xuè xìng wéi qián tí， yóu wéi 'ě yào tàn běn zhī lùn， yì jí xiàn shēn zhī shuō fǎ。 xián tóng zhī jì， yuè kòu róu lìn shí yú shěng， dōng nán bàn bì， lún xiàn dài jīng liǎng gōng jūn yī jiè shū shēng， chū shēn cí lín， yī qīng huàn， yī liáo lì， qí yú bīng shì yī duān， sù wèi mèng jiàn。 suǒ gōng zhī yì， suǒ shì zhī shì， mò bù yǔ bīng shì bèi dào 'ér chí。 nǎi wéi liáng xīn、 xuè xìng 'èr zhě suǒ qū shǐ， suì shǐ qí kě néng xìng fā zhǎn yú jué dǐng， wǔ gōng càn rán， zé bèi hǎi nèi。 àn qí shì gōng yán lùn， zú yǔ gǔ jīn zhōng wài míng jiāng jié hánɡ ér háo wú xùn sè， dé fēi jīng chéng suǒ gǎn、 jīn shí wéi kāi zhě yú？”
yòu shuō：“ céng、 hú zhī lùn bīng， jí zhù zhù、 kè zhī shuō。 gōng zhě wéi kè， zhù yì 'ér kè láo， zhù shèng 'ér kè bài。 yóu jiè gōng jiān wéi chéng。 qí shuō yǔ pǔ fǎ zhàn zhēng qián fǎ guó bīng xué jiā suǒ zhù zhāng zhě dài tóng。 qí lùn chū shī qián zhī zhǔn bèi， yí shí fēn zhōu dào。 wèi yī xiè bù jīng， bù kě qīng chū； shì lì bù hòu， bù kě chéngháng， yǔ jìn jīn zhī dòng yuán zhǔn bèi yòng yì xiāng hé。 qí yǐ quán jūn pò dí wéi shàng， bù yǐ dé tǔ dì、 chéng chí wéi yì。 suǒ jiàn yóu wéi jīng dào zhuó yuè， yǔ dōng xī gè guó bīng xué jiā suǒ chàng dǎo zhě rú chū yī zhé。 suǒ lùn zhū duān， jiē cóng shí xíng hòu jīng yàn zhōng dé lái， yǔ jìn shì gè guó bīng jiā suǒ lùn ruò hé fú jié。 wú sī xiān xián， bù néng bù xīn xiāng chóng bài zhī yǐ。”
yán zhì zhōng guó jìn dài shǐ， zēngguófān gèng shì bù néng rào kāi de guān jiàn rén wù， yīn cǐ tā shǐ zhōng shì shǐ xué jiè yán jiū de zhòng diǎn。 jìn dài shǐ xué bí zǔ liáng qǐ chāo zuì zǎo tí chū zēngguófān zhī lì shǐ dì wèi：“ céng wén zhèng zhě， qǐ wéi jìn dài， gài yòu shǐ yǐ lái bù yī 'èr dǔ zhī dà rén yě yǐ”；“ qǐ wéi zhōng guó， yì quán shì jiè bù yī 'èr dǔ zhī dà rén yě yǐ。”
qīng shǐ xué jiā xiāo yī shān shǒu zhù《 zēngguófān chuán》， yú dài biǎo zuò《 qīng dài tōng shǐ》 zhōng rú cǐ píng jià zēngguófān：
“ zēngguófān zhī chū zhì xiāng jūn， wǎn huí chuí wēi zhī qīng shì mìng yùn， bǎo cún chuán tǒng zhī zhōng guó wén huà， cǐ qí jīng shì xué zhī běn zhì hū？ yuē： shì dài bù rán。 qí zhuàng nián zhī zhì， huái mín bāo wù yǔ zhī liàng， xiū nèi shèng wài wáng zhī xué， wú tiǎn fù mǔ suǒ shēng， bù kuì tiān dì wán rén。
“ shì jūn shì zhèng zhì wéi zhuǎn yí fēng qì zhī shǒu duàn， ér jūn shì zhèng zhì bìng fēi qí shì yè zhī mùdì yě。 suǒ wèi‘ yǐn yòng yī bān zhèng rén， péi yǎng jǐ gè hǎo guān， yǐ wéi zhǒng zǐ’， jí yù huò zhì xián yǎng mín zhī gōng， yǐ jìn gù tíng lín suǒ wèi‘ tiān xià xīng wáng， pǐ fū yòu zé’ zhī yì， guó fān zhēn zhèng mùdì zài cǐ。